69- انتشار شماره سه و چهار مخطوطاتنا از سوی العتبه العلویه المقدسه
شماره سه و چهار مخطوطاتنا از سوی العتبه العلویه المقدسه منتشر شد.فهرست مقالات این شماره به این قرار است: باب اول/ نقد التحقیق/المصحف المنسوب الی امیرالمومنین علی بن ابیطالب (ع) فی الخزانه الغرویه (عرض و دراسه)/ سید علی الشهرستانی ؛ تقاریظ نهج الصواب فی الکاتب و الکتابه و الکتاب للشیخ علی کاظف الغطاء/ عباس الجراخ ؛من اجازات الحدیث للسید نظام الدین شاه محمود الحسنی الحسینی الشولستانی/ جمع و تحقیق محمد محمد حسن الوکیل ؛ باب ثانی/ النصوص المحققه/ تصویح الروضه/ کمال الدین عبدالرمن بن محمد العتائقی، تحقیق الشیخ سلام محمد علی الناصری ؛ بعض تواریخ و وقائع سنه الف و ثلاثمائه و ثلاث و ثلاثین هجریه قمریه/ تألیف سید علی السید حسن الصدر الکاظمی، تقدیم و تعلیق حسین هلیب الشیبانی ؛ ما جمع من شعر الادیب الشیخ علی الزینی. تقدیم و جمع الشیخ محمد طاهر السماوی/ تحقیق و استدراک علی لفته کریم العیساوی ؛ الباب الثالث/فهارس المخطوطات/ فهرس القسم الثانی من الحصوص المنیعه فی طبقات الشیعه للشیخ علی کاشف الغطاء/ اعدها ولده الشیخ محمد الحسین کاشف الغطاء/ ضبطه و اخرجه و قدم له الدکتور علی خضیر حجی ؛مع الشیخ آغا بزرگ الطهرانی فی کتابه الذریعه/ استدراک و تعلیق احمد علی مجید الحلی النجفی ؛ اصدارات شعبه احیاء التراث والتحقیق. ( بساتین در: 3309http://manuscripts.ir/fa/center-news/)
70- سفینۀ روغای؛ سفینه ای شیعی از قرن هشتم
سفینه ها، بیاض ها، و جنگ های خطی آثار ارزشمندی هستند که تاکنون پژوهشهای جدی در مورد آنها کمتر صورت گرفته است. پیشرو کاوش در این زمینه، زنده یاد ایرج افشار است که آثار ارزشمندی را در این زمینه، شناسایی و معرفی نموده است. در مقاله «سفینۀ روغای سفینه ای شیعی از قرن هشتم (بخش اول: رسایل و مطالب منثور) »سفینه‌ای از قرن هشتم هجری، متعلق به دانشمــندی شیعی گمنام، معرفی شده که در نوع خود بی نظیر است و دربارۀ متون منقول شیعی از حدیث و دعا، مطالب جدیدی دارد و برای چند متن مهم شیعی، کهن ترین نسخه شناخته شده، محسوب می گردد.متن کامل این مقاله که به کوشش علی صدرایی خویی در شماره 79-80 میراث شهاب منتشر گردیده است.( بنگرید به: 90http://www.manuscripts.ir/fa/center-news/)
71- نخستین اشاره تاریخی به حشیشیه
در تحقیقاتی که تاکنون درباره اسماعیلیان الموت شده روشن شده که نخستین اشاره به آنان با عنوان حشیشیه در منابع ایرانی معاصر با ایشان در متن مکتوبی است زیدی از ناحیه شمال ایران که در حدود سال ۶۰۷ ق نوشته شده است. شاید با دقت در منابع تازه منتشر شده منابع کهنتری هم که در ایران در سالهای پیش از این تاریخ نوشته شده باشد و از اسماعیلیان الموت با این عنوان در آن سخن رفته باشد به دست آید. درباره ریشه این نامگذاری و تحولات معنایی آن دکتر فرهاد دفتری در کتابهای مختلف خود بحثی کامل را ارائه داده است. آنچه اینجا مدّ نظر است آن است که سندی تازه را معرفی کنیم که نشان می دهد تعبیر "حشیشیه" مدتها پیش از شکل گیری دعوت جدید اسماعیلیان الموت و هوادارادن حسن صبّاح به عنوان نام فرقه ای و یا گرایشی به کار می رفته است. البته در سندی که در اینجا نقل خواهیم کرد دقیقاً روشن نیست که مقصود از حشیشیه لزوماً اسماعیلیان باشند اما از پیش زمینه بحث احتمالاً بتوان گفت مقصود شاخه ای از آنان است. اگر هم چنین نباشد چنانکه در متن منقول خواهیم دید از نحوه به کار گیری آن ظاهراً معلوم می شود که حشیشیه به گروهی اطلاق می شده با عقایدی فلسفی که ممکن است شباهت عقاید آنان با عقاید اسماعیلیان بعدها موجب شهرت این نام برای اسماعیلیه هم شده باشد. با این حساب باید گفت که این نامگذاری برای اسماعیلیان الموت ابداً ربطی به آنچه بعدها درباره دلیل نامگذاری آنان به این عنوان و در ارتباط با مصرف حشیش مطرح شد ندارد. هر چه هست این سند ظاهراً نخستین موردی است که از عنوان حشیشیه برای عنوانی فرقه ای در آن یاد می شود. متن مورد اشاره متعلق است به کتاب الواضح فی مشکلات شعر المتنبی از شخصی مجهول الحال به نام ابو القاسم عبد الله بن عبد الرحمان الإصفهانی که بر اساس کتابش می بایست گفت در نیمه دوم سده چهارم و اوائل سده پنجم قمری در قید حیات بوده است. او در ضمن برشمردن عقاید نادرست متنبی، شاعر نامدار به مواردی اشاره می کند و از آن جمله شباهت عقاید او با حشیشیه. (عین عبارت او را ببینید در «بررسی های تاریخی، حسن انصاری: 2215http://ansari.kateban.com/post/)
72- تشیع ایران در قرن هشتم به روایت رحله ابن بطوطه
رحلة ابن بطوطه از آثار کم ‌نظیر در وصف‌ جوامع‌ اسلامی در قرن هشتم هجری است که وضعیت کلی جهان اسلام را در این دوران بازنمایی می کند. این رحله شامل روایات متنوعی از اوضاع و احوال سیاسی،اجتماعی و فرهنگی شیعیان در جهان اسلام از جمله ایران نیز است که حائز ارزش تاریخى بسیارى است. این روایات شامل اطلاعاتی در مورد شهرها و محلات شیعه نشین،مشاهد و مزارات شیعی،حاکمان و حکومت های شیعه و وضعیت سادات در ایران در قرن هشتم هجری است. مقاله «تشیع ایران در قرن هشتم به روایت رحله ابن بطوطه» روایات رحله ابن بطوطه در زمینه تشیع ایران در قرن هشتم هجری را بررسی و تحلیل کرده است. (رجوع کنید به: مقاله«تشیع ایران در قرن هشتم به روایت رحله ابن بطوطه»،سیدمسعود شاهمرادی، فصلنامه رهیافت تاریخی، سال چهارم،شماره11، تابستان 1394،ص43-64)
73- انتشار «نهج‌البلاغه» با ترجمه موسوی گرمارودی
علی موسوی‌گرمارودی، این اثر را با رجوع به «نهج‌البلاغه» با تصحیح «صبحی صالح» به فارسی برگردانده است. یکی از ویژ‌گی‌های بارز این اثر در این است که مترجم آن را به صورت مسجع ترجمه کرده است. موسوی گرمارودی در بخشی از پیشگفتار اثر خود نوشته است: «معجزه امام علی (ع)، این است که در سخن او، سجع، تابع معناست نه معنا تابع سجع، یعنی امام (ع)بدون قربانی کردن معنا، کلامشان مسجع است و در تمام نهج‌البلاغه حتی یک مورد نمی‌توان یافت که امام (ع)، به خاطر رعایت سجع، مفهوم کلام خود را تغییر داده باشند. به عبارت دیگر در تمام عبارات مسجع امام (ع) حتی یک مورد نمی‌توان، به جای کلمه مسجع امام، کلمه‌ای دیگر گذارد که منظور امام (ع) را بهتر ادا کند».«نهج‌البلاغه» دربردانده 241 خطبه، 79 نامه و 260 حکمت است. 480 حکمت از حکمت‌های امام علی (ع) در این اثر با عنوان «پاره‌ای از سخنان شگرف امام (ع) که نیازمند تفسیر است» ترجمه و تفسیر شده است. «نهج‌البلاغه» با ترجمه سید علی موسوی گرمارودی، در 1328 صفحه و شمارگان 2200 نسخه از سوی انتشارات قدیانی منتشر شده است.
74- مزارات منسوب به قنبر غلام امام علی (ع) در ایران
زیارتگاه قنبر را باید در شهر «واسط» ـ مرکز حکمرانی حجّاج ـ یا در شهر کوفه ـ محل زندگی قنبر و دیگر شیعیان ـ جستجو کرد که امروزه نشانی از چنین مزاری به چشم نمی‌خورد. البته بر اساس قول دیگری که در برخی تواریخ محلی خراسان مطرح شده، قنبر به ایران آمده و در نیشابور از دنیا رفته و مزار وی در همین شهر قرار دارد.با این حال، زیارتگاه‌های متعدد دیگری منسوب به قنبر در ایران و برخی مناطق دیگر وجود دارد که برخی از این مزارات بر مبنای باورهای عامیانه رایج در قرون بعدی (نظیر باور مبنی بر حضور وی در جنگ‌های افسانه‌ای امام علی (ع) ) به وجود آمده است. اما بی‌تردید تعداد دیگری از این مزارات، یادمان‌ها و بناهایی نمادین بوده است که بعدها شیعیان از روی دوستی و محبّت خود نسبت به قنبر، آنها را ساخته‌اند. در واقع می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که تعدّد و فراوانی مکان‌های منسوب به قنبر، نشان از جایگاه و محبوبیت بالای وی نزد شیعیان داشته است که در قالب ایجاد زیارتگاه‌هایی نمادین برای وی در مناطق مختلف، تجلی یافته است.در ایران لااقل ۱۳ محل منسوب به قنبر غلام امام علی (ع)، شامل زیارتگاه، قدمگاه و پدیده‌های طبیعی وجود دارد که تعدّد و فراوانی آنها، نشان از جایگاه و محبوبیت بالای وی در فرهنگ عامه مردم ایران در گذشته داشته است. این زیارتگاهها عبارتند از: زیارتگاه قنبر در دهباف نیشابور؛مزار قنبر در شمال روستای دشت در شمال شرقی نیشابور؛مزار امام قنبر ـ روستای داغدار ـ شهرستان درگز؛قله قنبرعلی ـ پارک ملی تندوره؛چشمه قنبر ـ روستای خَرو ـ طبس؛مزار شمس قنبر ـ روستای طلسم ـ دالاهو؛بقعه زنگی ـ روستای زنگی فیروزآباد کرمانشاه؛درخت قدمگاه زنگی ـ روستای سراب سرفیروزآباد کرمانشاه؛بقعه قنبر علی ـ روستای عباسی؛قدمگاه قنبر علی ـ روستای گناوه؛قدمگاه قنبر علی ـ جلکان گُتوَند؛قدمگاه‌های قنبرعلی در شوشتر.(بنگرید به: زیارتگاههای اسلامی در: 708http://islamicshrines.net/?p=)
75- اسنادی درباره تخریب بقیع و اعتراض ایرانیان به آن در سال 1344 قمری
با تأسیس وهابیت به دست محمد بن عبدالوهاب بر مبنای اندیشه های ابن تیمیه و استقبال آل سعود از آن، فرهنگ و تمدن دنیای اسلام با تبعات جبران ناپذیری روبه رو شد و بسیاری از آثار و اماکن تاریخی خود را از دست داد. این گروه، در پی رسیدن به قدرت و تسلط بر منطقۀ حجاز، دست به گسترش و ترویج عقاید و دیدگاه های انحرافی خود زدند و از این رهگذر، جنایات فراوانی مرتکب شدند. بدعت دانستن تبرک و توسل در کنار روا ندانستن سفر برای زیارت قبر پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) و مصداق شرک قرار دادن چنین اعمالی، از جملۀ دیدگاه های آنان است که مجوز انجام هر گونه جنایت را برایشان فراهم کرده است. با هدف دستیابی به این عقاید، وهابی ها حمله به میراث اسلامی مکه و مدینه را در دستور کار خود قرار دادند. از بین بردن ضریح قبور امامان بقیع و سایر اهل بیت و بزرگان اسلام، ویران کردن خانۀ حضرت خدیجه(س) و محل تولد پیامبر در کنار حمله به گنبد خضرای پیامبر(ص) و اسائۀ ادب به ساحت آن بزرگوار، بخشی از اقدام های آنان در حذف آثار اسلامی حجاز بود.با انتشار خبر اهانت به حرم نبوی، در سال 1344ق./ 1304ش. مسلمانان از هر گوشه و کنار جهان اعتراض خود را در بارۀ این گونه اقدام ها اعلام کردند و در محکومیت آن، تلگراف هائی از ایران، عراق و دیگر کشورهای اسلامی به ابن سعود مخابره شد. علمای اسلام به نشانۀ اعتراض، کلاس های درس را تعطیل و مسلمانان با تحصن در مسجدها، مجالس سوگواری بر پا کردند.در پی رسیدن این اخبار غم انگیز به ایران، علما با ارسال تلگراف هائی نسبت به آن اعتراض کردند و دولت نیز با انتشار اعلانی، روز 16م صفر را عزای عمومی اعلام کرد. در آن روز همانند روزهای تاسوعا و عاشورا دسته های سینه زنی و عزاداری، در کوچه ها و خیابان ها به راه افتاد و مردم، مویه کنان با حضور در مسجدها، در مراسم سوگواری علما شرکت کردند. این مراسم، در تمام شهرهای ایران برگزار شد و گزارش آن به صورت تلگراف به مرکز ارسال گردید. (برای دیدن این اسناد رجوع کنید به: کتابخانه ملی: 2598http://nlai.ir/tabid/)
76- فرهنگ انتظار در تاریخ اجتماعی تشیع آذربایجان در دوران قبل از صفویه
از جمله مولفه های تاریخ اجتماعی تشیع که در زمره باورها و اعتقادات و مراسم شیعیان جای دارد، انتظار ظهور امام زمان(عج) است که به صورت رسمی خاص در شیعه درآمده و در قالب مراسم های خاص بروز و ظهور یافته و تأثیری در خور توجه در اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی آنها بر جای گذاشته است. فرهنگ انتظار در جامعه آذربایجان قبل از صفویه نیز نمود یافته و مبین این امر است که به سبب راه یافتن اعتقادات مبتنی بر ظهور مهدی از قرون اولیه اسلامی تا تأسیس دولت صفوی در اذهان جامعه آذربایجان، رسوم مبتنی بر این اعتقاد و همچنین حرکتهای سیاسی- اجتماعی متأثر از آن در این ناحیه، همواره از سوی عامه مردم با استقبال مواجه می شده اند. (رجوع کنید به: مقاله «فرهنگ انتظار در تاریخ اجتماعی تشیع آذربایجان در دوران قبل از صفویه»، سیدمسعود شاهمرادی،فصلنامه مشرق موعود ، سال نهم، شماره 36، زمستان 1394، ص87- 102)
77- منظومه ای شیعی در اصول و فروع دین
در مقایسه با منظومه‌های فقهی شیعی به زبان عربی، و در مقایسه با منظومه‌های فقهی فارسی که به روش اهل سنت سروده شده، منظومه‌های کمتری به زبان فارسی با محتوای فقهی می‌توان یافت که به روش شیعی سروده شده است. این مسئله ناشی از آن است که در میان جوامع فارسی زبان، دست‌کم تا دوره صفویه، مذاهب اهل سنت غلبه و انتشار بیشتری داشته است و علما و فقهای شیعه نیز آثار خود در زمینه فقه و اصول را همواره به زبان عربی می‌نگاشته‌اند.تنها از دوره صفویه به بعد می‌توان نمونه‌هایی، هرچند اندک و مختصر، از منظومه‌های فارسی شیعی با محتوای فقهی سراغ گرفت که البته هنوز به صورت پراکنده در لابه‌لای نسخه‌ها و مجموعه‌های خطی باقی مانده و کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته‌اند.بیشتر این منظومه‌ها با اصول دین و اعتقادات اصلی شیعه آغاز شده و در ادامه آن، فروع دین و احکام طهارت و نماز شرح داده شده است. به نظر می‌رسد چنین منظومه‌هایی را با هدف سهولت یادگیری و حفظ آسان اصول اعتقادات شیعه و احکام طهارت و نماز، برای آموزش در مکتب‌خانه‌ها می‌سروده‌اند. از جمله این منظومه ها منظومه‌ای مختصر است در اصول و فروع که شاعری متخلص به «حافظی» آن را در کمتر از 200 بیت سروده است. شاعر در بیت نهم منظومه و نیز بیت پیش از آخر، از تخلص خود یاد کرده است. از او در تذکره‌های فارسی آگاهی‌های چندانی به دست نمی‌آید.مرحوم آقابزرگ طهرانی منظومه فارسی مختصری، نزدیک حدود 200 بیت، در موضوع اصول دین و طهارت و نماز به نام «تحفه طهماسبیه» را از همین مؤلف دانسته که آن را به دستور شاه طهماسب صفوی سروده است. این مسئله نشان‌دهنده معاصر بودن این شاعر با این پادشاه صفوی است.در کتاب اثرآفرینان، گویا با استناد به ریحانة الادب، تاریخ زندگی شاعر 930 الی 984ق بیان شده است؛ در حالی‌که تهیه‌کنندگان این کتاب توجه نداشته‌اند که این تاریخ دوره پادشاهی شاه طهماسب است ؛ و صاحب ریحانة الادب خود اشاره کرده است که نام و زمان فوت شاعر به دست نیامد. آقابزرگ طهرانی نسخه‌ای خطی از تحفه طهماسبیه را در کتابخانه سید حسن صدر در کاظمین رؤیت نموده است .مرحوم آقابزرگ همچنین از منظومه حاضر با عنوان منظومه در اصول و فروع دین نام برده و دو نسخه از آن، یکی در کتابخانه سید حسن صدر در کاظمین، و دیگری در کتابخانه دانشگاه تهران (به شماره 3/1927) شناسایی کرده است. تصویر دو نسخه خطی از این منظومه در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نیز نگهداری می‌شود.(نک: ادب پژوهی شیعی سلیس در: 110.ir.http://sls)