تازه ها و پاره های شیعه شناسی(۱۵)
تازه ها و پاره های شیعه شناسی(15)
دکتر سیدمسعود شاهمرادی
192- تاریخ معاصر اسماعیلیان
«تاریخ معاصر اسماعیلیان؛ تداوم و تحول در جماعتی مسلمان» عنوان کتابی است که توسط فرهاد دفتری سامان یافته و با ترجمه رحیم غلامی، توسط انتشارات فرزان روز منتشر شده است. اسماعیلیان تاریخ طولانی پیچیده ای داشته اند. اسماعیلیان به چند شاخه ی بزرگ و کوچک تقسیم شده اند. اما از آغاز قرن 6 هجری / 12 میلادی، آنها تحت عنوان دو شاخه ی عمده یعنی نزاریان و مستعلویان طیبی باقی مانده اند و در جنوب آسیا به ترتیب با عناوین «خوجه ها» و «بهره ها» شناخته می شوند. طیبی ها با گذشت زمان به دو شاخه تقسیم شدند: داودیان که شاخه اصلی و عمده هستند، و سلیمانیان و علویان که جوامعی کوچک می باشند. در حال حاضر، اسماعیلیان که از جماعتهای مختلف تشکیل می شوند در قالب اقلیتهای دینی در بیش از 25 کشور در آسیا، خاورمیانه، آفریقا، اروپا و آمریکای شمالی پراکنده اند. اسماعیلیان که جمعیت شان به چند میلیون می رسد، نماینده ی طیف وسیعی از نژادها و قومیتها و سنتهای ادبی می باشند و به زبانها و گویشهای مختلف سخن می گویند. تا نیمه ی قرن بیستم، اسطوره ها و افسانه های گوناگون رایج درباره ی تعالیم و آداب و رسوم اسماعیلیان چهره ای کاملا نادرست از آنها ترسیم کرده بود. این امر ناشی از این واقعیت بود که تقریبا آنها را، چه در غرب و چه در کشورهای اسلامی، منحصرا برپایه ی شواهد و مدارکی که معاندان آنها فراهم یا جعل کرده بودند، مطالعه و قضاوت می کردند. اما نتیجه ی پژوهشهای جدید در حوزه ی مطالعات اسماعیلی، که متکی بر منابع خطی روزافزونی است که در مراحل مختلف تاریخ اسماعیلی پدید آمده اند، درک و شناخت خارجیان از اسماعیلیان را تا اندازه ی زیاد و به طور چشمگیری دگرگون ساخته است. ادبیات غنی و متنوع اسماعیلیان که در روزگاران اخیر، کشف و مطالعه شده اند، بویژه از دهه ی 1940 به این سوی، دانش ما را از تاریخ سده های میانی و سنتهای اسماعیلی اعتلا بخشیده است. اما دوره ی معاصر در تاریخ اسماعیلیه که تقریبا دو قرن اخیر را شامل می گردد، به قدر بایسته و شایسته مورد توجه نبوده است. دلیل عمده ی این مسئله از این واقعیت ناشی می شود که منابع مکتوب کافی درباره ی تاریخ معاصر اسماعیلیان در مناطق مختلف همیشه در دسترس نبوده، در عین حال برای پژوهشگران غیر اسماعیلی، که مهارتهای زبانی مربوط و لازم را ندارند، بسیار دشوار است تا به سنتهای شفاهی غنی موجود در مناطقی که اسماعیلیان طی قرون متوالی در آنجاها زیسته اند دسترسی یافته و از آنها آگاهی یابند. کتاب حاضر، نخستین کوشش در نوع خود در این راستا می باشد. این مجلد فصولی درباره ی تاریخ معاصر اسماعیلیان نزاری مناطق مختلف را شامل می گردد که جماعتهای اسماعیلی اعصار مدیدی در آن مناطق زندگی کرده اند. این فصول بیشتر به وسیله ی پژوهشگران و دانشمندان اسماعیلی جوان و با تجربه ای که هم از مهارتهای زبانی لازم برخوردار بوده و هم با سنتهای شفاهی و ادبی این جوامع آشنایی داشته اند، نگاشته شده است. فصول این مجموعه مقالات همچنان که از فهرست مندرجات برمی آید - به استثنای بخش چهارم کتاب که اختصاص به تاریخ معاصر، سازمان دعوت و سنتهای اسماعیلیان مستعلوی طیبی، مشهور به بهره های طیبی دارد - گزارشی از افکار، دیدگاه ها، آرزوها و امیدها و تلاشهایی است که جماعتهای اسماعیلیان نزاری معاصر را در پرتو رهبری و هدایت رهبران آنها در طول تاریخ سده های اخیرشان قادر ساخته است سنتهای اسلامی شان را درک کرده، از آنها برای پیشرفت زندگی شان مدد گرفته و به حیات فرهنگی - اجتماعی پویای خود ادامه دهند. فهرست بخش های این کتاب عبارتند از: بخش اول( اسماعیلیان نزاری: سوریه، آسیای مرکزی و چین)؛ بخش دوم( اسماعیلیان نزاری: جنوب آسیا و شرق آفریقا)؛ بخش سوم (اسماعیلیان نزاری: خط مشی های معاصر، مؤسسات و دیدگاه ها) و بخش چهارم (اسماعیلیان مستعلوی طیبی). کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران در:
http://historylib.com/index.php?action=book/view/2132)
193- تأملی در مسیر کاروان اسرای اهل بیت (ع)
«تأملی در مسیر کاروان اسرای اهل بیت (ع)» مقاله ای از احمد خامه یار است که در نشریه فرهنگ زیارت(شماره 31، تابستان 1396، ص123-132) منتشر شده است. در چکیده این مقاله چنین آمده است: مسیر جغرافیایی کاروان اسرای اهل بیت (ع) از کوفه تا شام، از موضوعات تاریخی مرتبط با مسئله اربعین حسینی است که درباره آن، میان پژوهشگران اختلاف نظر وجود دارد و هر یک از آنان، یکی از سه مسیر مستقیم (از طریق بادیه شام)، میانی (به موازات رود فرات) و سلطانی را به عنوان مسیرِ کاروان اسرا برگزیده‌اند. در این نوشتار با اشاره به وجود زیارتگاه‌های متعددی منسوب به سر امام حسین (ع) و دیگر شخصیت‌های اهل بیت (ع)، که در سده ششم هجری در شهرهای واقع در طول مسیر سلطانی وجود داشته، نتیجه گرفته شده که این مسیر، در سده‌های اولیه هجری، به عنوان مسیر احتمالی کاروان اسرای اهل بیت (ع) مشهور بوده است. (گنجینه در: http://ganjineh.kateban.com/post/3422)
194- پنج رسالۀ حروفیه
نهضت حروفیه در سدۀ 8 ق. با رهبرى فضلاللّه استرآبادى (م 796 ق.) بر ضد تیموریان پدید آمد. فضلاللّه با تأویل حروف مقطعۀ قرآن و انطباق آنها با تعداد حروف فارسى و عربى قائل به ولایت و بلکه الوهیت خویش از سوى خدا بود. او مدتى در شهرهاى گوناگون ایران به تعبیر خواب پرداخت و در سال 778 ق. با یارانش قیام نمود. پس از فضلاللّه یکى از دختران وى به نام فاتحۀالکتاب در تبریز قیام نمود اما به دست جهانشاه قراقویونلو کشته و سوزانده شد. خلفاى فضلاللّه بخصوص دامادش امیر سید على (معروف به على الاعلى) و امیر اسحاق در خراسان و جاهاى دیگر راه او را ادامه دادند اما کارى از پیش نبردند؛ لذا حروفیان دیگر (سدۀ 9 و 10 ق.) به آناتولى (ترکیۀ فعلى) کوچیدند و در آنجا عقایدشان را با عقاید پیروان بکتاش ولى (سدۀ 7 ق.) درآمیختند و با نام «بکتاشیه» به فعالیّت فرقهاى خود تا اوائل سدۀ 14 ق (تقریباً اوائل سدۀ 20 میلادى) ادامه دادند. از کتابهاى فضلاللّه مىتوان به جاوداننامه، عرشنامه، محبتنامه و نومنامه (خوابنامه) اشاره نمود. دیوان شعرى هم به او نسبت داده شده است. خلفاى وى نیز کتابهایى با نام توحیدنامه و قیامتنامه (از على الاعلى)، مَحْرَمنامه و بشارتنامه (از امیر اسحاق)، حجنامه و محشرنامه و نیز پنج رساله (از میرسید شریف) و مفتاحالغیب (از مثالى) نوشتند که در محافل حروفى خوانده مىشد. باید گفت فضلاللّه کتابهایش را به زبان فارسى نوشته و مدعى بود که زبان بهشتیان فارسى مىباشد بخصوص کتاب جاوداننامه را، که کتاب مقدس حروفیان به حساب مىآید با گویش گرگانى قدیم تحریر نموده است. او در کتاب مذکور آیات و روایات را بر اساس حروف تهجّى فارسى و عربى تفسیر و تأویل کرده و بعضاً محتواى آنها را تغییر داده و بخصوص روایات جعلى جهت تحقق اهداف خویش و انطباق با حساب ابجد و نهایتاً رسیدن به رمز اعداد «بیست و هشت» و «سى و دو» آورده است. رسائل حاضر از تألیفات یکى از خلیفههاى فضلاللّه به نام سید شریف مىباشد که در سدۀ نهم هجری می‌زیسته است. او کتاب‌های بیان الواقع (در شرح حال فضل‌الله و وقایع دوران او)، شرح قصیده (از اشعار خود)، حجنامه، محشرنامه، رسالۀ اسم و مسما و رسائل فارسی دیگر را تألیف نموده و در شهرهای مختلف ایران مانند یزد، تبریز... و هم در ترکیه ضمن تبیین عقاید حروفیه با اندیشمندان مباحثه نموده و به سوالات آنان دربارۀ فلسفۀ حروف و نقش اعداد 28 و 32 در آفرینش انسان و اشیاء پاسخ داده است. دو مجموعۀ از رسائل مزبور در کتابخانههاى مدرسۀ آیتالله دامغانى همدان (ش 3646) و دانشگاه تهران (ش 3469) موجود است که مجموعۀ مدرسۀ دامغانى قدمتِ بیشترى دارد لذا کار تصحیح بر روى آن به عنوان «نسخۀ اساس» صورت گرفته است. این رسائل در سال 1396، با تصحیح و مقدمه ولی قیطرانی و توسط مرکز پژوهشی میراث مکتوب، در 133 صفحه منتشر شده است. (مرکز پژوهشی میراث مکتوب در: http://www.mirasmaktoob.ir/fa/news/7439)
195- شماره جدید پژوهشنامه امامیه
شماره چهارم دوفصلنامه علمی- پژوهشی پژوهشنامه امامیه منتشر شد. این شماره پژوهشنامه امامیه، شش مقاله را در حوزه تشیع امامیه به خوانندگان خود ارائه کرده است: «روایت زیبایی یوسف (علیه السلام) در منابع حدیثی امامیه؛ مستندات و آسیب‌ها»، نگارش علی راد؛ «وجود پیشین انسان در مدرسه کلامی ری»، نگارش امداد توران؛ «ظرفیت‌های تقریبی احمدبن‌حنبل به شیعه امامیه در ساحت اندیشه و عمل» به قلم علیرضا میرزایی؛ «شرح واجب الاعتقادِ جلال‌الدّین شرف‌شاه حسینی؛ یک شرح با چند انتساب غلط» تألیف حمید عطائی؛ «ابزار و منابع معرفت دینی از دیدگاه محمدبن‌حسن صفّار» نوشته ی محمدرضا ملانوری و مصطفی جعفرطیاری و «چیستی مرگ و چگونگی زندگی بازپسین از دیدگاه شیخ مفید و سید مرتضی» تألیف سعیده سادات نبوی، مقالات این شماره از پژوهشنامه امامیه هستند. (دانشگاه ادیان و مذاهب در: http://fss.urd.ac.ir/fa/cont/35)
196- کاربرد سکه‌شناسی در مطالعات تاریخِ تشیع
«کاربرد سکه‌شناسی در مطالعات تاریخِ تشیع؛ مطالعه نمونه‌ای سکه‌های ولایتعهدی امام رضا (ع)» عنوان مقاله ای است که توسط سیدمسعود شاهمرادی و اصغر منتظرالقائم تألیف شده و در فصلنامه شیعه پژوهی( دوره 3، شماره 9 ، زمستان 1395، صفحه 69-93) منتشر شده است. در چکیده این مقاله چنین آمده است: «سکه‌شناسی نقشی مهم و اساسی در شناخت رویدادهای تاریخی دارد؛ به‌ویژه در روشنگری تاریخ مذهبی دوران‌های مختلف نقش مؤثری ایفا می‌کند. از مهم‌ترین سکه‌های دوران اسلامی، سکه‌های ضرب‌شده در دوران ولایتعهدی امام رضا (ع) است. این سکه‌ها در سال‌های 201 تا 205 ه.ق.، و در مناطق شرقی خلافت اسلامی ضرب شده‌اند. پژوهش حاضر در صدد است با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی و مطالعات کتاب‌خانه‌ای، سکه‌های ضرب‌شده در دوران ولایتعهدی امام رضا (ع) را بررسی، و ضمن معرفی مشخصات این‌گونه از سکه‌ها، نکات تاریخی مستخرج از آنها را نیز بیان کند؛ و بدین وسیله اهمیت کاربرد دانش سکه‌شناسی را به عنوان یکی از علوم کمک‌کار تاریخ، در بررسی رویدادهای تاریخِ تشیع نشان دهد. (متن کامل مقاله در فصلنامه شیعه پژوهی در:
http://shia.urd.ac.ir/article_50920.html) 197- جریان شناسی اهل حق در ایران
جلسه دفـاع از پایان‌نامه کارشناسی ارشد با عنوان «جریان‌شناسی اهل حق در ایران» در دانشگاه ادیان و مذاهب برگزار شد. این جلسه دفاع در26 اردیبهشت 96 و با حضور حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر مصطفی سلطانی به‌عنوان استاد راهنما، دکتر سیدعلی موسوی‌نژاد، استاد مشاور و حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر عزالدین رضانژاد در جایگاه استاد داور برگزار شد و دانشجو جواد لطفی از پایان‌نامه‌اش دفاع کرد. در چکیده این پایان‌نامه آمده است: «اهل حق آئینی است که در طول قرن‌های گذشته در مناطق کردنشین غرب ایران به وجود آمده است. تاریخ دقیق پیدایش این آئین مشخص نیست اما آنچه مُسلم است در قرن هفتم هجری شخصی بنام «سلطان اسحاق بَزرَنجه ای» مُقنن و مُجدد این مسلک بوده است که با وضع قوانین و تشکیل خاندان‌هایی، بستر تجدید و استمرار حیات این فرقه را تا امروز فراهم نمود. در این آئین، جریان‌ها و خاندان‌های مختلفی اعم از اولیه و معاصر وجود دارد، جریان‌های اولیه این مسلک یازده خاندان هستند که هفت خاندان در زمان سلطان اسحاق و به دستور وی، و چهار خاندان دیگر بنابر اقتضای زمان در قرن‌های بعدی تشکیل‌شده است. در دوره معاصر نیز در میان اهل حق دو جریان جدید وجود دارد: «مکتب» که در ابتدا پایبند به آداب، رسوم و عقاید اهل حق بود و سعی فراوان در معرفی اهل حق به‌عنوان شیعه اثنی عشری داشت اما در حال حاضر با آموزه‌های اهل حق فاصله زیادی گرفته است؛ و جریان «سَدی» که با اغراض سیاسی تشکیل شد و مهم‌ترین مبنای اعتقادی ایشان این است که اهل حق دین مستقل و خارج از فرقه‌های اسلامی است. (دانشگاه ادیان و مذاهب در: http://fss.urd.ac.ir/fa/cont/39)
198- هنر شیعی در نگاره‌های عصر صفوی
در دوران صفوی، «مذهب» نقش مهمی در روند مطالعه فرهنگ و هنر داشت؛ طبعاً از این رهگذر، مقوله هنر نیز از تغییر ایدئولوژی و تحولات اجتماعی که در عصر صفوی رخ داده بود، بی‌بهره نماند و در واقع علاوه بر مردم، هنرمندان ایرانی و شیعه مذهب هم سعی کردند که اندیشه، تفکر، عناصر شیعی، ارادت به خاندان پیامبر(ص) و ائمه اطهار و مخصوصاً شخص علی بن‌ابیطالب(ع) و همچنین موضوعات، احادیث و وقایعی همچون حادثه کربلا، معراج پیامبر و... که در حوزه تفکر شیعی بود، را در هنر و آثار هنری خود منعکس کنند. کتاب «جلوه هنر شیعی در نگاره¬های عصر صفوی» که مبتنی بر تحقیق در دو نسخه خطی حبیب السیر و احسن الکبار است، بازگوکننده هنر نگارگری در این دوران است. «فاطمه رجبی» نویسنده کتاب، درباره این اثر گفته است: «این کتاب در اصل موضوع پایان‌نامه من در کارشناسی ارشد بوده است. در واقع من احساس کردم منابع کمی در این زمینه موجود بوده، برای همین تحقیق درباره این موضوع را آغاز کردم. من معتقدم هنر نگارگری در ایران برگرفته از هنر شیعی است که در این کتاب با ادله‌های مختلف این موضوع را مورد بررسی قرار داده‌ام». بررسی منابعی چون کتاب‌های «حبیب‌السیر» و «احسن الکبار» که در موزه گلستان نگهداری می‌شود و همچنین اسنادی که محمدعلی رجبی - استاد نگارگری- در اختیار نویسنده این کتاب گذاشته، از جمله منابع مولف برای نگارش این کتاب بوده است. نگارنده در پیشگفتار اذعان داشته که شمار کثیری از نسخی که مضامین شیعی دارند و سیره و زندگی امامان شیعه (ع) را به تصویر کشیده¬اند، در موزه¬های خارج از کشور نگهداری می¬شوند و دسترسی به آنها امکان¬پذیر نیست، یا در داخل کشور در موزه¬ها موجود است اما کسی به چاپ آنها مبادرت نمی¬ورزد. به همین دلیل ما امروز شناخت کامل و دقیقی از نگاره¬های شیعی و به تبع آن «تاریخ نگارگری شیعی ایران» نداریم. برای مثال، مجموعه نگاره¬های گران‌بهای قاسم علی، نگارگر و چهره¬پرداز مشهور عصر تیموری و صفوی، از زندگی یکایک امامان شیعه (ع)، هم¬اکنون در موزه لنین¬گراد نگهداری می¬شود و متأسفانه هیچکس، نه در روسیه و نه در ایران، خواستار چاپ این آثار ارزشمند نبوده است. همچنین دو نسخه حبیب السیر و احسن الکبار که در کاخ گلستان نگهداری می¬شوند نیز تاکنون به صورت کامل به چاپ نرسیده¬اند تا ماندگار شوند و دستخوش تاثیرات زمان در تنزل کیفیت نگردند و شناخت ما را از تاریخ نگارگری کشورمان کامل کنند. فهرست این کتاب پس از پیشگفتار و مقدمه در 6 فصل تدوین شده که به قرار زیر است: فصل 1: شاخصه¬های قرآنی اعتقاد شیعه (ولایت و وَلایت (رهبری و سرپرستی = محبت و دوستی) - اهل بیت پیامبر (ص) )؛ فصل 2: تاریخ شیعه در ایران تا عصر صفویان (نخستین ارتباط ایرانیان با امیرالمؤمنین علی (ع)- آغاز قیام¬های شیعی در ایران و خارج از ایران- آمدن امام هشتم شیعیان به ایران و آرامش موقت- شهادت امام هشتم (ع) و تجدید قیام¬های شیعی در ایران و عالم اسلام- حکومت نیرومند شیعه در ایران و شکوفایی فرهنگی و ادبی- حاکمیت تعصب ضدشیعی در ایران- عصر ایلخانی و تیموری، تداوم شکوفایی فرهنگی- عصر صفویان، اوج شکوفایی فرهنگی)؛فصل 3: هنر ولایی ماهیت هنر شیعی (هنر اسلامی یا هنر ولایی- حضرت علی بن ابیطالب (ع) مبدأ هنر ولایی- قداست هنر ولایی- جایگاه «انسان کامل» در هنر ولایی - هنر شیعی، وجه خاص هنر ولایی- وجه تفارق هنر ولایی شیعی با هنر ولایی غیر شیعی – جلوه های عمومی هنر ولایی)؛ فصل 4: بررسی مضامین شیعی در نگارگری ایران (مضامین شیعیِ دارای مشابهت نسبی صوری و معنوی با مضامین اسطوره¬ای- مضامین شیعیِ دارای مشابهت کامل با مضامین اسطوره-ای- رمزگرایی شیعی- تصویرگری زندگی ائمه معصومین (ع))؛ فصل 5: تصویرگری زندگی معصومین (ع) در نگارگری عصر صفوی (مضامین شیعی نگاره¬های عصر صفوی) و فصل 6: نسخه خطی مصور حبیب السیر (جلد اول و دوم) و نسخه خطی مصور احسن الکبار(کتاب حبیب السیر- خواندمیر، مؤلف حبیب السیر- ویژگی¬های جلد اول نسخه خطی مصور حبیب السیر- ویژگی¬های جلد دوم نسخه خطی مصور حبیب السیر- بررسی نگاره¬های جلد اول نسخه خطی حبیب السیر- بررسی نگاره¬های جلد دوم نسخه خطی حبیب السیر- نسخه خطی مصور احسن الکبار- ویژگی های نسخه خطی مصور احسن الکبار- بررسی نگاره¬های نسخه خطی احسن الکبار) در آخر کتاب، منابع و مآخذ فارسی و لاتین و فهرست منابع تصویر و نمایه آورده شده است. این کتاب به همت انتشارات سوره مهر (وابسته به حوزه هنری) در 419 صفحه منتشر شده است. (کتابخانه مجلس شورای اسلامی در :
http://ical.parliran.ir/ical/fa/Content/articles/%D8%AC%D9%84%D9%88%D9%87%20%D9%87%D9%86%D8%B1%20%D8%B4%DB%8C%D8%B9%DB%8C%20%D8%AF%D8%B1%20%D9%86%DA%AF%D8%A7%D8%B1%D9%87%D9%87%D8%A7%DB%8C%20%D8%B9%D8%B5%D8%B1%20%D8%B5%D9%81%D9%88%DB%8C) 199- کتابچه سیاقیه جمع و خرج آستان حضرت فاطمه معصومه(ع)
«کتابچه سیاقیه جمع و خرج آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه(ع)» عنوان اثری است که توسط محسن روستایی و حسین احمدی رهبریان سامان یافته و در سال 1396 توسط انتشارت زائر در قم منتشر شده است. آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه(ع) با تاریخی کهن یکی از نهادهای قدیمی با ساختار سازمانی منسجم و منظم می باشد. تقسیم دقیق کارهای حرم مطهر که با دقت در شرح وظایف خادمانی که هرکدام به شغلی مشغول بوده اند، حکایت از انسجام ساختاری این آستان دارد. در لابلای اسناد پیشین و نویافته مربوط به بارگاه فاطمه معصومه(ع)، می توان به اطلاعات ارزشمندی دست یافت که همانند اسناد ارائه شده در این کتاب، پشتوانه ای بسیار ذی قیمت به شمار می آیند. آنچه در این کتاب ملاحظه می شود، مجموعه ای از اسناد سیاقیه این آستان مقدس است که قدمتی بیش از صد و سی سال را داراست. اصلی ترین و محوری ترین این اسناد، کتابچه ای است از جمع و خرج های آستان حضرت معصومه (ع) که در سال 1304 (درعهد ناصری) جزء به جزء سندنویسی شده است. افزون بر آن، در بخش ضمیمه همین کتاب، اسناد و نسخه کشیدنهای سیاقیه نیز استنساخ شده که مربوط به اواخر حکومت صفویه و روی کار آمدن سلسله افشاریه و قاجاریه است که آنان نیز از نظر قدمت و فرایند تاریخی آستان منوره از اهمیت بسزایی برخوردار است. سیاق در اصل طریقه ای است در ثبت محاسبات دیوانی و تجاری، که به لحاظ لفظی و اصطلاحی و کاربردی و به طور مشخص از قرن چهارم هجری در اسناد، مکتوبات و ادبیات تاریخی ما راه یافته است. به این ترتیب سیاق را می توان نوعی فن دانست که ارباب سیاقت آن را خلق کرده و علائم و قواعد خاصی را برای نوشتن ارقام نقدی و اوزان جنسی و نیز حروف سیاقیه وضع نموده اند. از دیگر سو، خط سیاق، نوعی از خطوط معمایی و مرسل است که متکی بر ایجاز و تخفیف در نقاط و کلمات بوده، دخل و تصرف در آن به علت پیچیدگی اش تا حد زیادی امکان نداشته است. از این رو، خواندن خطوط سیاقیه از عهده محرران دیوانی که در نوشتن این خط تبحر خاص داشتند و از آن برای نگارش حروف و اعداد استفاده می کردند، بر می آمده است؛ لذا نشانه ها و ارقام درهم و پیچیده و تعلیق گونه سیاقیه در متون دیوانی و دفاتر تجاری و کسب و کار به رقوم سیاقی معروف بوده است. تمامی اصطلاحات و اشکال سیاقیه، عربی و از حروف و کلمات این زبان اخذ شده، اما در تحولات دیوانی از سوی دبیران، مستوفیان و کاتبان ایرانی، شکل بصری، ایجازی و اختصاری پیدا کرده است، به نحوی که تاجران، کاسبان و بقالان تا شصت، هفتاد سال پیش و دیوانبانان درباری و متولیان آستان مقدس امام رضا و حضرت معصومه علیهما السلام نیز تا سالیان پیش در محاسبات دفتری و جمع و خرج های اداری خویش از این شیوه بهره می برده اند. کارکرد دیگر این اسناد، تحلیل دیوانی و جغرافیایی ولایت قم است که موشکافانه می توان نکات اجتماعی، رجال شناسی، مردم شناسی و اقلیم شناسی ادوار یاد شده را از آنان استخراج نمود. این پژوهش با بازخوانی هشت مجموعه سند سیاقیه مربوط به آستان مقدس حضرت معصومه (ع)، دریچه جدیدی در پژوهش های تاریخ اقتصادی و اجتماعی در دوره صفویه و قاجاریه باز کرده است. فهرست بخش های های این کتاب عبارتند از: بخش اول(جمع و خرج آستان مقدس در سال 1139 قمری)؛ بخش دوم (جمع و خرج آستان مقدس در سال 1147 قمری)؛ بخش سوم( جمع و خرج آستان مقدس در سال 1148 قمری)؛ بخش چهارم(صورت موقوفات وخالصه جات قم به سال 11258 قمری)؛ بخش پنجم(اسناد «الواصل» آستان مقدس به سال 1265 قمری)؛ بخش ششم(برآورد تعمیرات آستان مقدس در سال 1290 قمری)؛ بخش هفتم(طومار مواجب صاحب منصبان و خدام حضرت فاطمه معصومه (ع) به سال 1334 قمری). ضمائم و تصاویر از دیگر قسمتهای این کتاب هستند. (کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران در: http://historylib.com/index.php?action=book/view/2114)
200- الغدیر به مثابه منبعی برای تاریخ تشیع
پژوهش در باره تاریخ شیعه، در یک نگاه، به دو سبک وجود داشته و دارد. سبک سنتی و در واقع متون قدیمی که به نوعی می شود عنوان تاریخ تشیع به آنها داد، دیگری سبک جدید که تحت تأثیر تاریخ نگاری مدرن پدید آمده است. در سبک قدیمی، از رجال کشی و رجال نجاشی می توان به عنوان نخستین آثاری که در تاریخ تشیع است، یاد کرد. رجال کشی، یک متن زنده، دقیق، و پویا در باره تاریخ تشیع است، اثری که بدون آن نمی توان تاریخ صدر اول را نوشت. شرح حال بسیاری از رجال برجسته شیعی در سه قرن اول هجری در این اثر درج شده و به بسیاری از زاویای پنهان زندگی شیعیان و مواضع آنان در قبال مسائل مختلف، در این کتاب، پرداخته شده است. البته که در آثاری مانند الغیبه طوسی و نظایر آن هم مواد فراوانی درباره تاریخ تشیع هست، اما آن آثار ارتباط دورتری با مفهومی از تاریخ تشیع به معنای تاریخ نگارانه دارد. رجال نجاشی، و به تبع آن، فهرست طوسی هم در شمار آثار مهم در تاریخ تشیع هستند. کافی است مقدمه چند سطری رجال نجاشی خوانده شود، تا روشن گردد که این اثر دقیقا با هدف تاریخ نگاری فرهنگی و کتابی برای شیعه نوشته شده است. محتوای آن هم در جای جای، حاوی داده های مهمی در حوزه تاریخ تشیع بویژه بخش فرهنگی و علمی آن است. از این دو اثر که بگذریم، بخش قابل توجهی از تاریخ تشیع، در کتاب نقض عبدالجلیل رازی است. امروزه هیچ کس نمی تواند تاریخ شیعه در قرن پنجم و ششم را بدون عبارات زیبا و مستوفای این کتاب در باره تاریخ تشیع در بلاد مختلف بنگارد. بدون شک، این اثر، یعنی کتاب نقض پایه و اساس نگاهی است که در اواخر قرن دهم و اوائل قرن یازدهم، قاضی نورالله شوشتری درباره تاریخ تشیع به سبک سنتی در قالب مجالس المومنین انجام داد. میان کتاب نقض که در قرن ششم بوده، و قرن یازدهم هجری که اثری چون مجالس المومنین پدید آمده، اثر درخوری در حوزه رجال شیعه که بتوان از آن به عنوان نگاهی به تاریخ تشیع داشت، نوشته نشده است ... الغدیر علامه امینی، صرف نظر از این که اثری در حوزه بحث های امامت است، اثری در تاریخ تشیع به شمار می آید. ارزش این کتاب، از این زاویه، اغلب ناشناخته مانده است. به همین دلیل، از انبوه اطلاعاتی که در این کتاب در باره تاریخ تشیع آمده، استفاده لازم صورت نگرفته است. زمانی که الغدیر نوشته شد، آثار زیادی از آنچه طی این پنج دهه نشر شده، در اختیار نبود، با این حال، جستجوهای شگفت امینی برای تکمیل طرح خود، سبب شد تا در لابلای ای کتاب، داده های بسیار بسیار زیادی برای تاریخ تشیع ارائه شود. این بخش به خصوص برای تاریخ ادبی شیعه در ادب عربی، منحصر به فرد بوده و حتی تا به امروز هم، متنی در پایه آن عرضه نشده است.این علاوه بر دقتی است که در ارائه متون ادبی، شرح حال شاعران و نکات دیگر پیرامون آن، در این کتاب ارائه شده است. (رسول جعفریان در کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران در:
http://historylib.com/index.php?action=article/view/1789) 201- اندیشه موعودگرایی در زند بهمن یشت و بحارالانوار
جلسه دفاع از پایان‌نامه کارشناسی ارشد با عنوان «بازخوانی اندیشه موعودگرایی در زند بهمن یشت و بحارالانوار» در دانشگاه ادیان و مذاهب برگزار شد. این جلسه در 26 مهر 96 و با حضور دکتر سیدسعیدرضا منتظری به‌عنوان استاد راهنما، ابوالقاسم جعفری، استاد مشاور و دکتر محمد شکری فومشی در جایگاه استاد داور برگزار شد و دانشجو خدیجه کوثر از پایان‌نامه‌اش دفاع کرد. در چکیده این پایان‌نامه آمده است: «مسئله ظهور منجی در آخرالزمان از آموزه‌های دینی است که تقریباً در همه ادیان با کیفیت‌های متفاوت مطرح می‌شود بنابر عقیده مشترک همه ادیان، در پایان دوران فردی از طرف خداوند خواهد آمد تا آنان را از ظلم و ستم و فسادی که به آن مبتلا شده‌اند، آزاد سازد. این موعود، اسامی و القاب متفاوتی در ادیان مختلف دارد که نوع رویکرد آن منجی را نشان می‌دهد. در اسلام هم نام با پیامبر (صلی‌الله علیه وآله وسلم) و لقبش مهدی و در دین زردشت سوشیانت نامیده شده است. در اسلام بر مسئله هدایت و در آیین زردشت بر سودرسانی موعود تأکید شده است. این موعود در اسلام دو غیبت دارد: غیبت صغری و غیبت کبری. وقت ظهور نیز در هر دو دین مشخص نشده و در اسلام، بر اساس احادیث، هر کس در پی تعیین وقت باشد، باید او را تکذیب کرد و در کیش زردشت، گاهی گفته می‌شود که هزار سال فاصله میان دو موعود، نوعی استعاره از مدت طولانی است. سوشیانت‌ها بر طبق متون اوستا سه نفر هستند که آخرین سوشیانت موعود در پایان دوازدهمین هزاره از کیهان‌شناسی زردشتی متولد خواهد شد. این دو موعود مشترکاتی دارند ازجمله: موعود بودن، سودرسانی، خرق عادت بودن تولد، محل تولد و ظهور، انتساب هر دو موعود به پیامبران دین خود، مشخص نبودن زمان ظهور، نسبت مادران دو منجی به نبی، ظهور همراه با یاران. ازجمله تفاوت‌های مهم این دو موعود، نحوه برقراری عدالت و ملاک‌های آن است که در اسلام به‌تفصیل بدان پرداخته‌شده است ولی در آیین زردشت حتی مصداق سوشیانت‌ها نیز مشخص نشده است. اما با بررسی تاریخی از منابع تاریخی پس از اسلام می‌توان مصداقی برای دو سوشیانت نخست پیدا کرد و حتی شوسیانت نهایی دین زردشت را با مهدی موعود در اسلام انطباق داد». (دانشگاه ادیان و مذاهب در: http://urd.ac.ir/fa/cont/7427)
202- دریچه‌ای نو به افق تمدنی شیعه
کتاب «تمدن رضوی؛ مولفه‌های مکتب‌ساز در مکتب سیاسی امام رضا(ع)»، اثر موسی نجفی، استاد و پژوهشگر تاریخ، فلسفه و سیاست است. انگیزه تالیف این اثر از سوی مولف در مقدمه کوتاه ابتدای کتاب به دعوت برای یک سخنرانی در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشهد در سال 1394 ارجاع داده شده است، جایی که باید درباره «مولفه‌های تمدن‌ساز در مکتب سیاسی امام رضا(ع)» سخنرانی می‌شد؛ اما ظاهرا در ابتدا، پیشرفت کار رضایت‌بخش نبود تا اینکه در تدوین متن سخنرانی، مساله «ولایتعهدی امام رضا(ع)» گشایشی عجیب در کار ایجاد می‌کند و طلیعه‌ای مناسب برای سخنرانی رقم می‌خورد. نویسنده در انتهای مقدمه درباره چگونگی تالیف کتاب این‌گونه می‌نویسد: «یک سال از پیاده شدن متن شفاهی سخنرانی و مصاحبه سپری شده بود که به پیشنهاد دوستان قرار شد طرح اولیه مساله در کتابی مختصر به چاپ برسد»، به این ترتیب تمدن رضوی در پنج فصل به رشته تحریر درآمد. در فصل اول همان‌طور که از عنوان «تمدن‌شناسی و تمدن اسلامی» انتظار می‌رود «چیستی تمدن» و «تمدن اسلامی» مورد مداقه قرار گرفته است. فصل دوم با عنوان «مکتب سیاسی امام رضا(ع)»، ضمن تمرکز بر دوران بیست‌ساله امامت امام‌رضا(ع)، از سیره ائمه (علیهم‌السلام) قبل از ایشان به سادگی عبور نمی‌کند و از دریچه‌ای نو بر تمدن شیعی نظر می‌افکند؛ نو به این سبب که مولف سعی دارد با تکیه بر «فلسفه الهی تاریخ» از گوشه‌های پنهان دوره امامت امام رضا(ع) رمزگشایی و نکات مغفول‌مانده را مشخص کند. در این بخش اشاره رفته است که تمدن شیعی اگرچه قبل از امام رضا(ع) با منطق علوی شکل گرفت و در تبدیل امامت به خلافت (ماجرای سقیفه) امام معصوم (ع) به مصلحت سکوت کردند؛ در تبدیل خلافت به سلطنت (یزید) قیام می‌کنند. اما در ولایتعهدی امام رضا(ع) نه‌تنها سلطنت از خلافت دور می‌شود بلکه با تدبیر حضرت(ع) مشروعیت کل جریان خلافت زیرسوال می‌رود. به نظر نگارنده از همین نقطه تاریخی است که تمدن شیعی فصلی نوظهور و شکوفا را در قالب تمدن رضوی آغاز و خود را از مسیر منحرف خلافت جدا می‌کند. بنابراین تمدن اسلامی با امام (ع) به مسیری قدم می‌گذارد که تا پیش از این ناهموار بوده است. نقطه مرکزی تمدن رضوی، بعد فرهنگی آن است که تاثیرات فراوانی چه در همان دوران و چه در روزگار پس از خود به‌جای می‌گذارد. فرهنگ شیعی با امام رضا(ع) برتری بالقوه خود را باز می‌یابد و دقیقا همین‌جاست که اولین ضربه اساسی به بنیاد خلافت وارد می‌آید. مولف برای ترسیم ابعاد گسترده تمدن رضوی پا را از دامنه محدود «اندیشه سیاسی» فراتر می‌گذارد و چون جهان‌بینی‌های متداول را پاسخگوی ابعاد وسیع و هویت‌ساز «تمدن رضوی» نمی‌یابد؛ «مکتب سیاسی» را به‌عنوان قالبی مناسب برای بازنمایی این تمدن برتر معرفی می‌کند. در فصل سوم با عنوان «فرهنگ شیعی و تمدن رضوی»، مولف ضمن ارائه ابعاد تاریخی و سیاسی و فرهنگی تمدن رضوی، تثبیت محتوا و جهت تمدن رضوی را در گرو فعلیت یافتن اسلام حداکثری با حضور امام معصوم و انسان کامل معرفی کرده و در ادامه 32 مولفه به‌عنوان مقدمه و پیش‌زمینه نیز ذکر شده است. در انتهای این فصل دو سند مهم نیز ارائه شده؛ یکی متن ولایتعهدی امام که به خط مأمون در دسترس است و از آن مهم‌تر نکات درخور توجه امام(ع) درباره پذیرش ولایتعهدی که به دست‌خط مبارک در پشت سند نگاشته شده است. «آینده‌پژوهی تمدن رضوی»، عنوانی است که برای فصل چهارم در نظر گرفته شده است. در این فصل به نوعی ارتباط منطقی و صورت تکاملی تمدن اسلامی ترسیم و تمدن رضوی، تمدن نوین اسلامی و تمدن مهدوی گذشته، حال و آینده تمدن اسلامی معرفی می‌شود. نویسنده در این بخش بر تعیین نسبت تمدن اسلامی و تمدن غربی که در قاطبه آثار مولف از دغدغه‌های اصلی او بوده، تاکید و در این رابطه، به دو زاویه‌دید درباره دین و تمدن اشاره می‌کند؛ اول زاویه‌دید افرادی که دین را در حوزه تمدنی در کنار مسائل دیگر قرار می‌دهند و دوم زاویه‌دید کسانی که اساسا دین را تمدن‌زا می‌دانند. ناگفته پیداست که تمدن رضوی به نگاه دوم اختصاص دارد. مولف در ادامه، دامنه بحث را با اشاره به 9 مساله مهم این عرصه می‌گستراند و به نکات کلیدی در این زمینه اشاره می‌کند. در فصل پنجم با عنوان «تمدن اسلامی و تمدن غربی»، خط تمدنی اسلام به «بیداری اسلامی» متصل و نقاط تقابل آن با تمدن غربی تببین شده است. در این فصل نویسنده ضمن اشاره به نگاه متفاوت اسلام شیعی و غربیان به «بیداری اسلامی» از گذرواژه‌های «پروسه» و «پروژه» نظر می‌کند و مراحل بیداری اسلامی در ایران را برمی‌شمرد. در بخش دوم فصل پنجم نیز گفت‌و‌گو میان سه متفکر درباره تمدن اسلامی با طرح این سوال اساسی آغاز می‌شود: «آیا بحث تمدن نوین اسلامی، احیای دوباره تمدن اسلامی است یا مقوله‌ای تازه و نوپاست؟ این میزگرد با حضور مولف کتاب، قاسم پورحسن، دانشیار فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی و مهدی معین‌زاده، استادیار فلسفه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی از سه نظر مختلف دغدغه‌های تمدنی مهمی را با خوانندگان در میان می‌گذارد. در انتهای کتاب نیز فهرست منابع، کتاب‌شناسی حضرت امام رضا (ع)، فهرست اعلام و فهرست موضوعی آورده شده است. (دائره المعارف بزرگ اسلامی در: https://cgie.org.ir/fa/news/201669)
203- تأثیر مهاجرت اشعریان بر تحولات اجتماعی قم
«تأثیر مهاجرت اشعریان بر تحولات اجتماعی قم» عنوان مقاله ای است که توسط سجاد دادفر و عیسی عبدی تألیف یافته و در فصلنامه شیعه شناسی(دوره 14، شماره 56، زمستان 1395، صفحه 109- 138) منتشر شده است. در چکیده این مقاله چنین آمده است: «مقاله حاضر، به بررسی علل مهاجرت اشعریان به قم و تأثیر آنها بر تحولات اجتماعی این منطقه می‌پردازد. شناخت ماهیت پدیده مهاجرت در شرایط تاریخی آن و در نظر گرفتن عوامل متناسب برای تبیین چرایی آن، نیازمند تحقیق تاریخی گسترده‌ای است که البته مستلزم ایضاح مقولات و مفاهیم اجتماعی است. دورکیم اعتقاد داشت که مهاجرت می‌تواند انسجام اجتماعی یا همان عصبیت را به مرور زمان تضعیف نماید. اما به نظر می‌رسد اشعریان قم توانستند بعد از مهاجرت، الگوهای برآمده از عصبیت را برای مدت‌های طولانی حفظ کنند و شاید رمز ماندگاری آنها به عنوان یک هویت واحد قبیله‌ای همین بود. اشعریان در قم، ضمن پاسداشت الگوهای فرهنگی عصبیت و قابلیت انطباق اجتماعی، بر نهاد دین تأثیر گذاردند و مبدع تحولاتی درعرصه‌های اجتماع و اقتصاد نظیر حفر قنوات و احیای روستاها شدند؛ به طوری که در تحول روستاهای پراکنده به روستاهای مجتمع ـ محلات بعدی قم ـ نقش اساسی ایفا نمودند.(فصلنامه شیعه شناسی در: http://shiitestudies.com/article_28798.html)
204- مدرسه مستنصریه و گسترش تشیع امامیه در قرن هفتم
«مدرسه مستنصریه و گسترش تشیع امامیه در قرن هفتم هجری» عنوان مقاله ای است که توسط محسن رحمتی و زینب بیرانوند نگارش یافته و در فصلنامه شیعه شناسی(دوره 14، شماره 56، زمستان 1395، صفحه 171- 194) منتشر شده است. در چکیده این مقاله چنین آمده است: «نیمه اول قرن هفتم هجری، عصری تعیین¬کننده در تکامل مکتب تشیع محسوب می‌گردد. در این محدوده زمانی، تشیع امامیه تحت تأثیر عوامل گوناگون، به یک جریان قدرتمند اجتماعی - فرهنگی در بغداد تبدیل گشت. در میان عوامل متعددی که در زمینه‌سازی برای رشد تشیع مؤثر بودند، یکی نیز وجود و فعالیت مدرسه¬ مستنصریه است. مقاله حاضر، درصدد است تا با بهره¬گیری از اندک داده¬های موجود، به شیوه توصیفی - تحلیلی، به تبیین تأثیر مدرسه¬ مستنصریه بر گسترش تشیع امامیه بپردازد. پژوهش حاضر، نشان می¬دهد که این مدرسه¬، با تبدیل نمودن منازعات مذهبی به مناظراتی مسالمت¬ آمیز، فرصتی فراهم ساخت تا شیعیان امامیه، ضمن حضور در کادر اداری آن، به ترویج و تبلیغ عقاید و افکار خود بپردازند». (فصلنامه شیعه شناسی در: http://shiitestudies.com/article_28800.html)
205- مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه در دوره قاجار
«مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه»(جلد ۵ تا ۹)، اثر محمد حسن رجبی، از سوی نشر«نی» منتشر شده است. جلدهای پنجم تا نهم این کتاب شامل نامه‌ها، اعلامیه‌ها، تلگرام‌ها، مقالات و رسائل سیاسی علما و روحانیونی است که در فاصله زمانی آغاز استبداد صغیر در ۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ق تا پایان سال ۱۳۲۸ ق، به صورت فردی یا جمعی به نگارش درآمده‌است. در این دوره تاریخی کوتاه اما پرتنش، حوادث سیاسی مهمی رخ داد که علما، روحانیون، انجمن‌ها و مجامع روحانی را ناگزیر به اعلام مواضع سیاسی آشکار و حادی نمود؛ همچون بمباران مجلس شورای ملی و قتل و دستگیری مشروطه‌خواهان؛ قیام آذربایجان، گیلان و اصفهان در حمایت از مشروطیت؛ خلع محمدعلی‌شاه از سلطنت و جلوس سلطان احمدشاه به اریکه‌قدرت؛ اعدام و تبعید رجال روحانی مخالف مشروطه؛ ورود قوای روس به شمال و انگلیس به جنوب کشور؛ گشایش دوره دوم مجلس؛ آزادی کامل مطبوعات و تشدید بحران‌ها؛ تهدید و ترور رهبران روحانی مشروطه‌خواه؛ ناتوانی دولت و مجلس در بیرون‌راندن قوای متجاوز و مشکلات فزاینده دولت‌های جدید مشروطه در ایجاد امنیت و اداره کشور و ... . مطالب این مجموعه برحسب توالی تاریخی رویدادها تنظیم شده است.(مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی در: https://cgie.org.ir/fa/news/201741)
206- علل و زمینه‌های گسترش غلو در کوفه
جلسه دفاع از پایان‌نامه کارشناسی ارشد با عنوان «علل و زمینه‌های سیاسی - اجتماعی گسترش غلو در کوفه از زمان پیدایش کوفه تا پایان غیبت صغری» در گروه فرق تشیع دانشگاه ادیان و مذاهب برگزار شد. این جلسه در 13 آذر 96 ، با حضور دکتر یداله حاجی‌زاده به‌عنوان استاد راهنما، مصطفی حقانی فضل، استاد مشاور و دکتر محمد ملکی نهاوندی در جایگاه استاد داور برگزار شد و دانشجو مریم لطیفی از پایان‌نامه‌اش دفاع کرد. در چکیده این پایان‌نامه آمده است: «رساله حاضر درباره «علل و زمینه‌های سیاسی و اجتماعی گسترش غلو در کوفه از زمان تأسیس کوفه تا پایان غیبت صغرا» است و تلاش دارد مهم‌ترین عوامل سیاسی و اجتماعی ظهور جریان‌های غالی را بررسی کند. غلو و زیاده‌گویی، همواره پیامدهای منفی و خطرسازی در پی داشته است. غلو و گزافه‌گویی درباره افراد، چه درباره امامان (علیهم‌السلام) و بزرگان دینی و چه در مورد رهبران غالی، در طول تاریخ وجود داشته است. بر طبق تاریخ و نظر برخی از صاحب‌نظران، خاستگاه اصلی غلو و غالیان، در سده‌های اول و دوم در بین‌النهرین، به‌خصوص شهر کوفه، بوده است. تأسیس کوفه یکی از ضروریات راهبردی بود که فتوحات عصر خلیفه دوم آن را ایجاب می‌کرد. کوفه به‌عنوان یک پایگاه نظامی ثابت در نزدیک‌ترین میدان جنگ انتخاب‌شده بود که رفته‌رفته گسترش و رونق یافت و مهاجران بسیاری در این شهر گرد آمدند. بافت اجتماعی کوفه به دلیل سکونت اقلیت‌ها و قومیت‌های مختلف، دارای ساخت اجتماعی فرهنگی پیچیده و ناهمگونی بود و شامل قبایل گوناگون عرب و غیر عرب ازجمله ایرانیان می‌شد. در این رساله عوامل و زمینه‌های سیاسی و اجتماعی که باعث ظهور و گسترش فرقه‌های غالی در کوفه شد مطرح و بررسی می‌شود. از عوامل سیاسی می‌توان به ظلم و ستم امویان علیه اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و شیعیان و نیز جاه‌طلبی سیاسی رهبران غالی اشاره کرد. از عوامل اجتماعی نیز می‌توان نقش آرا و عقاید دینی و سیاسی و دنیاطلبی کوفیان را مطرح کرد. (دانشگاه ادیان و مذاهب در: http://urd.ac.ir/fa/cont/7529)
دکتر سیدمسعود شاهمرادی
192- تاریخ معاصر اسماعیلیان
«تاریخ معاصر اسماعیلیان؛ تداوم و تحول در جماعتی مسلمان» عنوان کتابی است که توسط فرهاد دفتری سامان یافته و با ترجمه رحیم غلامی، توسط انتشارات فرزان روز منتشر شده است. اسماعیلیان تاریخ طولانی پیچیده ای داشته اند. اسماعیلیان به چند شاخه ی بزرگ و کوچک تقسیم شده اند. اما از آغاز قرن 6 هجری / 12 میلادی، آنها تحت عنوان دو شاخه ی عمده یعنی نزاریان و مستعلویان طیبی باقی مانده اند و در جنوب آسیا به ترتیب با عناوین «خوجه ها» و «بهره ها» شناخته می شوند. طیبی ها با گذشت زمان به دو شاخه تقسیم شدند: داودیان که شاخه اصلی و عمده هستند، و سلیمانیان و علویان که جوامعی کوچک می باشند. در حال حاضر، اسماعیلیان که از جماعتهای مختلف تشکیل می شوند در قالب اقلیتهای دینی در بیش از 25 کشور در آسیا، خاورمیانه، آفریقا، اروپا و آمریکای شمالی پراکنده اند. اسماعیلیان که جمعیت شان به چند میلیون می رسد، نماینده ی طیف وسیعی از نژادها و قومیتها و سنتهای ادبی می باشند و به زبانها و گویشهای مختلف سخن می گویند. تا نیمه ی قرن بیستم، اسطوره ها و افسانه های گوناگون رایج درباره ی تعالیم و آداب و رسوم اسماعیلیان چهره ای کاملا نادرست از آنها ترسیم کرده بود. این امر ناشی از این واقعیت بود که تقریبا آنها را، چه در غرب و چه در کشورهای اسلامی، منحصرا برپایه ی شواهد و مدارکی که معاندان آنها فراهم یا جعل کرده بودند، مطالعه و قضاوت می کردند. اما نتیجه ی پژوهشهای جدید در حوزه ی مطالعات اسماعیلی، که متکی بر منابع خطی روزافزونی است که در مراحل مختلف تاریخ اسماعیلی پدید آمده اند، درک و شناخت خارجیان از اسماعیلیان را تا اندازه ی زیاد و به طور چشمگیری دگرگون ساخته است. ادبیات غنی و متنوع اسماعیلیان که در روزگاران اخیر، کشف و مطالعه شده اند، بویژه از دهه ی 1940 به این سوی، دانش ما را از تاریخ سده های میانی و سنتهای اسماعیلی اعتلا بخشیده است. اما دوره ی معاصر در تاریخ اسماعیلیه که تقریبا دو قرن اخیر را شامل می گردد، به قدر بایسته و شایسته مورد توجه نبوده است. دلیل عمده ی این مسئله از این واقعیت ناشی می شود که منابع مکتوب کافی درباره ی تاریخ معاصر اسماعیلیان در مناطق مختلف همیشه در دسترس نبوده، در عین حال برای پژوهشگران غیر اسماعیلی، که مهارتهای زبانی مربوط و لازم را ندارند، بسیار دشوار است تا به سنتهای شفاهی غنی موجود در مناطقی که اسماعیلیان طی قرون متوالی در آنجاها زیسته اند دسترسی یافته و از آنها آگاهی یابند. کتاب حاضر، نخستین کوشش در نوع خود در این راستا می باشد. این مجلد فصولی درباره ی تاریخ معاصر اسماعیلیان نزاری مناطق مختلف را شامل می گردد که جماعتهای اسماعیلی اعصار مدیدی در آن مناطق زندگی کرده اند. این فصول بیشتر به وسیله ی پژوهشگران و دانشمندان اسماعیلی جوان و با تجربه ای که هم از مهارتهای زبانی لازم برخوردار بوده و هم با سنتهای شفاهی و ادبی این جوامع آشنایی داشته اند، نگاشته شده است. فصول این مجموعه مقالات همچنان که از فهرست مندرجات برمی آید - به استثنای بخش چهارم کتاب که اختصاص به تاریخ معاصر، سازمان دعوت و سنتهای اسماعیلیان مستعلوی طیبی، مشهور به بهره های طیبی دارد - گزارشی از افکار، دیدگاه ها، آرزوها و امیدها و تلاشهایی است که جماعتهای اسماعیلیان نزاری معاصر را در پرتو رهبری و هدایت رهبران آنها در طول تاریخ سده های اخیرشان قادر ساخته است سنتهای اسلامی شان را درک کرده، از آنها برای پیشرفت زندگی شان مدد گرفته و به حیات فرهنگی - اجتماعی پویای خود ادامه دهند. فهرست بخش های این کتاب عبارتند از: بخش اول( اسماعیلیان نزاری: سوریه، آسیای مرکزی و چین)؛ بخش دوم( اسماعیلیان نزاری: جنوب آسیا و شرق آفریقا)؛ بخش سوم (اسماعیلیان نزاری: خط مشی های معاصر، مؤسسات و دیدگاه ها) و بخش چهارم (اسماعیلیان مستعلوی طیبی). کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران در:
http://historylib.com/index.php?action=book/view/2132)
193- تأملی در مسیر کاروان اسرای اهل بیت (ع)
«تأملی در مسیر کاروان اسرای اهل بیت (ع)» مقاله ای از احمد خامه یار است که در نشریه فرهنگ زیارت(شماره 31، تابستان 1396، ص123-132) منتشر شده است. در چکیده این مقاله چنین آمده است: مسیر جغرافیایی کاروان اسرای اهل بیت (ع) از کوفه تا شام، از موضوعات تاریخی مرتبط با مسئله اربعین حسینی است که درباره آن، میان پژوهشگران اختلاف نظر وجود دارد و هر یک از آنان، یکی از سه مسیر مستقیم (از طریق بادیه شام)، میانی (به موازات رود فرات) و سلطانی را به عنوان مسیرِ کاروان اسرا برگزیده‌اند. در این نوشتار با اشاره به وجود زیارتگاه‌های متعددی منسوب به سر امام حسین (ع) و دیگر شخصیت‌های اهل بیت (ع)، که در سده ششم هجری در شهرهای واقع در طول مسیر سلطانی وجود داشته، نتیجه گرفته شده که این مسیر، در سده‌های اولیه هجری، به عنوان مسیر احتمالی کاروان اسرای اهل بیت (ع) مشهور بوده است. (گنجینه در: http://ganjineh.kateban.com/post/3422)
194- پنج رسالۀ حروفیه
نهضت حروفیه در سدۀ 8 ق. با رهبرى فضلاللّه استرآبادى (م 796 ق.) بر ضد تیموریان پدید آمد. فضلاللّه با تأویل حروف مقطعۀ قرآن و انطباق آنها با تعداد حروف فارسى و عربى قائل به ولایت و بلکه الوهیت خویش از سوى خدا بود. او مدتى در شهرهاى گوناگون ایران به تعبیر خواب پرداخت و در سال 778 ق. با یارانش قیام نمود. پس از فضلاللّه یکى از دختران وى به نام فاتحۀالکتاب در تبریز قیام نمود اما به دست جهانشاه قراقویونلو کشته و سوزانده شد. خلفاى فضلاللّه بخصوص دامادش امیر سید على (معروف به على الاعلى) و امیر اسحاق در خراسان و جاهاى دیگر راه او را ادامه دادند اما کارى از پیش نبردند؛ لذا حروفیان دیگر (سدۀ 9 و 10 ق.) به آناتولى (ترکیۀ فعلى) کوچیدند و در آنجا عقایدشان را با عقاید پیروان بکتاش ولى (سدۀ 7 ق.) درآمیختند و با نام «بکتاشیه» به فعالیّت فرقهاى خود تا اوائل سدۀ 14 ق (تقریباً اوائل سدۀ 20 میلادى) ادامه دادند. از کتابهاى فضلاللّه مىتوان به جاوداننامه، عرشنامه، محبتنامه و نومنامه (خوابنامه) اشاره نمود. دیوان شعرى هم به او نسبت داده شده است. خلفاى وى نیز کتابهایى با نام توحیدنامه و قیامتنامه (از على الاعلى)، مَحْرَمنامه و بشارتنامه (از امیر اسحاق)، حجنامه و محشرنامه و نیز پنج رساله (از میرسید شریف) و مفتاحالغیب (از مثالى) نوشتند که در محافل حروفى خوانده مىشد. باید گفت فضلاللّه کتابهایش را به زبان فارسى نوشته و مدعى بود که زبان بهشتیان فارسى مىباشد بخصوص کتاب جاوداننامه را، که کتاب مقدس حروفیان به حساب مىآید با گویش گرگانى قدیم تحریر نموده است. او در کتاب مذکور آیات و روایات را بر اساس حروف تهجّى فارسى و عربى تفسیر و تأویل کرده و بعضاً محتواى آنها را تغییر داده و بخصوص روایات جعلى جهت تحقق اهداف خویش و انطباق با حساب ابجد و نهایتاً رسیدن به رمز اعداد «بیست و هشت» و «سى و دو» آورده است. رسائل حاضر از تألیفات یکى از خلیفههاى فضلاللّه به نام سید شریف مىباشد که در سدۀ نهم هجری می‌زیسته است. او کتاب‌های بیان الواقع (در شرح حال فضل‌الله و وقایع دوران او)، شرح قصیده (از اشعار خود)، حجنامه، محشرنامه، رسالۀ اسم و مسما و رسائل فارسی دیگر را تألیف نموده و در شهرهای مختلف ایران مانند یزد، تبریز... و هم در ترکیه ضمن تبیین عقاید حروفیه با اندیشمندان مباحثه نموده و به سوالات آنان دربارۀ فلسفۀ حروف و نقش اعداد 28 و 32 در آفرینش انسان و اشیاء پاسخ داده است. دو مجموعۀ از رسائل مزبور در کتابخانههاى مدرسۀ آیتالله دامغانى همدان (ش 3646) و دانشگاه تهران (ش 3469) موجود است که مجموعۀ مدرسۀ دامغانى قدمتِ بیشترى دارد لذا کار تصحیح بر روى آن به عنوان «نسخۀ اساس» صورت گرفته است. این رسائل در سال 1396، با تصحیح و مقدمه ولی قیطرانی و توسط مرکز پژوهشی میراث مکتوب، در 133 صفحه منتشر شده است. (مرکز پژوهشی میراث مکتوب در: http://www.mirasmaktoob.ir/fa/news/7439)
195- شماره جدید پژوهشنامه امامیه
شماره چهارم دوفصلنامه علمی- پژوهشی پژوهشنامه امامیه منتشر شد. این شماره پژوهشنامه امامیه، شش مقاله را در حوزه تشیع امامیه به خوانندگان خود ارائه کرده است: «روایت زیبایی یوسف (علیه السلام) در منابع حدیثی امامیه؛ مستندات و آسیب‌ها»، نگارش علی راد؛ «وجود پیشین انسان در مدرسه کلامی ری»، نگارش امداد توران؛ «ظرفیت‌های تقریبی احمدبن‌حنبل به شیعه امامیه در ساحت اندیشه و عمل» به قلم علیرضا میرزایی؛ «شرح واجب الاعتقادِ جلال‌الدّین شرف‌شاه حسینی؛ یک شرح با چند انتساب غلط» تألیف حمید عطائی؛ «ابزار و منابع معرفت دینی از دیدگاه محمدبن‌حسن صفّار» نوشته ی محمدرضا ملانوری و مصطفی جعفرطیاری و «چیستی مرگ و چگونگی زندگی بازپسین از دیدگاه شیخ مفید و سید مرتضی» تألیف سعیده سادات نبوی، مقالات این شماره از پژوهشنامه امامیه هستند. (دانشگاه ادیان و مذاهب در: http://fss.urd.ac.ir/fa/cont/35)
196- کاربرد سکه‌شناسی در مطالعات تاریخِ تشیع
«کاربرد سکه‌شناسی در مطالعات تاریخِ تشیع؛ مطالعه نمونه‌ای سکه‌های ولایتعهدی امام رضا (ع)» عنوان مقاله ای است که توسط سیدمسعود شاهمرادی و اصغر منتظرالقائم تألیف شده و در فصلنامه شیعه پژوهی( دوره 3، شماره 9 ، زمستان 1395، صفحه 69-93) منتشر شده است. در چکیده این مقاله چنین آمده است: «سکه‌شناسی نقشی مهم و اساسی در شناخت رویدادهای تاریخی دارد؛ به‌ویژه در روشنگری تاریخ مذهبی دوران‌های مختلف نقش مؤثری ایفا می‌کند. از مهم‌ترین سکه‌های دوران اسلامی، سکه‌های ضرب‌شده در دوران ولایتعهدی امام رضا (ع) است. این سکه‌ها در سال‌های 201 تا 205 ه.ق.، و در مناطق شرقی خلافت اسلامی ضرب شده‌اند. پژوهش حاضر در صدد است با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی و مطالعات کتاب‌خانه‌ای، سکه‌های ضرب‌شده در دوران ولایتعهدی امام رضا (ع) را بررسی، و ضمن معرفی مشخصات این‌گونه از سکه‌ها، نکات تاریخی مستخرج از آنها را نیز بیان کند؛ و بدین وسیله اهمیت کاربرد دانش سکه‌شناسی را به عنوان یکی از علوم کمک‌کار تاریخ، در بررسی رویدادهای تاریخِ تشیع نشان دهد. (متن کامل مقاله در فصلنامه شیعه پژوهی در:
http://shia.urd.ac.ir/article_50920.html) 197- جریان شناسی اهل حق در ایران
جلسه دفـاع از پایان‌نامه کارشناسی ارشد با عنوان «جریان‌شناسی اهل حق در ایران» در دانشگاه ادیان و مذاهب برگزار شد. این جلسه دفاع در26 اردیبهشت 96 و با حضور حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر مصطفی سلطانی به‌عنوان استاد راهنما، دکتر سیدعلی موسوی‌نژاد، استاد مشاور و حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر عزالدین رضانژاد در جایگاه استاد داور برگزار شد و دانشجو جواد لطفی از پایان‌نامه‌اش دفاع کرد. در چکیده این پایان‌نامه آمده است: «اهل حق آئینی است که در طول قرن‌های گذشته در مناطق کردنشین غرب ایران به وجود آمده است. تاریخ دقیق پیدایش این آئین مشخص نیست اما آنچه مُسلم است در قرن هفتم هجری شخصی بنام «سلطان اسحاق بَزرَنجه ای» مُقنن و مُجدد این مسلک بوده است که با وضع قوانین و تشکیل خاندان‌هایی، بستر تجدید و استمرار حیات این فرقه را تا امروز فراهم نمود. در این آئین، جریان‌ها و خاندان‌های مختلفی اعم از اولیه و معاصر وجود دارد، جریان‌های اولیه این مسلک یازده خاندان هستند که هفت خاندان در زمان سلطان اسحاق و به دستور وی، و چهار خاندان دیگر بنابر اقتضای زمان در قرن‌های بعدی تشکیل‌شده است. در دوره معاصر نیز در میان اهل حق دو جریان جدید وجود دارد: «مکتب» که در ابتدا پایبند به آداب، رسوم و عقاید اهل حق بود و سعی فراوان در معرفی اهل حق به‌عنوان شیعه اثنی عشری داشت اما در حال حاضر با آموزه‌های اهل حق فاصله زیادی گرفته است؛ و جریان «سَدی» که با اغراض سیاسی تشکیل شد و مهم‌ترین مبنای اعتقادی ایشان این است که اهل حق دین مستقل و خارج از فرقه‌های اسلامی است. (دانشگاه ادیان و مذاهب در: http://fss.urd.ac.ir/fa/cont/39)
198- هنر شیعی در نگاره‌های عصر صفوی
در دوران صفوی، «مذهب» نقش مهمی در روند مطالعه فرهنگ و هنر داشت؛ طبعاً از این رهگذر، مقوله هنر نیز از تغییر ایدئولوژی و تحولات اجتماعی که در عصر صفوی رخ داده بود، بی‌بهره نماند و در واقع علاوه بر مردم، هنرمندان ایرانی و شیعه مذهب هم سعی کردند که اندیشه، تفکر، عناصر شیعی، ارادت به خاندان پیامبر(ص) و ائمه اطهار و مخصوصاً شخص علی بن‌ابیطالب(ع) و همچنین موضوعات، احادیث و وقایعی همچون حادثه کربلا، معراج پیامبر و... که در حوزه تفکر شیعی بود، را در هنر و آثار هنری خود منعکس کنند. کتاب «جلوه هنر شیعی در نگاره¬های عصر صفوی» که مبتنی بر تحقیق در دو نسخه خطی حبیب السیر و احسن الکبار است، بازگوکننده هنر نگارگری در این دوران است. «فاطمه رجبی» نویسنده کتاب، درباره این اثر گفته است: «این کتاب در اصل موضوع پایان‌نامه من در کارشناسی ارشد بوده است. در واقع من احساس کردم منابع کمی در این زمینه موجود بوده، برای همین تحقیق درباره این موضوع را آغاز کردم. من معتقدم هنر نگارگری در ایران برگرفته از هنر شیعی است که در این کتاب با ادله‌های مختلف این موضوع را مورد بررسی قرار داده‌ام». بررسی منابعی چون کتاب‌های «حبیب‌السیر» و «احسن الکبار» که در موزه گلستان نگهداری می‌شود و همچنین اسنادی که محمدعلی رجبی - استاد نگارگری- در اختیار نویسنده این کتاب گذاشته، از جمله منابع مولف برای نگارش این کتاب بوده است. نگارنده در پیشگفتار اذعان داشته که شمار کثیری از نسخی که مضامین شیعی دارند و سیره و زندگی امامان شیعه (ع) را به تصویر کشیده¬اند، در موزه¬های خارج از کشور نگهداری می¬شوند و دسترسی به آنها امکان¬پذیر نیست، یا در داخل کشور در موزه¬ها موجود است اما کسی به چاپ آنها مبادرت نمی¬ورزد. به همین دلیل ما امروز شناخت کامل و دقیقی از نگاره¬های شیعی و به تبع آن «تاریخ نگارگری شیعی ایران» نداریم. برای مثال، مجموعه نگاره¬های گران‌بهای قاسم علی، نگارگر و چهره¬پرداز مشهور عصر تیموری و صفوی، از زندگی یکایک امامان شیعه (ع)، هم¬اکنون در موزه لنین¬گراد نگهداری می¬شود و متأسفانه هیچکس، نه در روسیه و نه در ایران، خواستار چاپ این آثار ارزشمند نبوده است. همچنین دو نسخه حبیب السیر و احسن الکبار که در کاخ گلستان نگهداری می¬شوند نیز تاکنون به صورت کامل به چاپ نرسیده¬اند تا ماندگار شوند و دستخوش تاثیرات زمان در تنزل کیفیت نگردند و شناخت ما را از تاریخ نگارگری کشورمان کامل کنند. فهرست این کتاب پس از پیشگفتار و مقدمه در 6 فصل تدوین شده که به قرار زیر است: فصل 1: شاخصه¬های قرآنی اعتقاد شیعه (ولایت و وَلایت (رهبری و سرپرستی = محبت و دوستی) - اهل بیت پیامبر (ص) )؛ فصل 2: تاریخ شیعه در ایران تا عصر صفویان (نخستین ارتباط ایرانیان با امیرالمؤمنین علی (ع)- آغاز قیام¬های شیعی در ایران و خارج از ایران- آمدن امام هشتم شیعیان به ایران و آرامش موقت- شهادت امام هشتم (ع) و تجدید قیام¬های شیعی در ایران و عالم اسلام- حکومت نیرومند شیعه در ایران و شکوفایی فرهنگی و ادبی- حاکمیت تعصب ضدشیعی در ایران- عصر ایلخانی و تیموری، تداوم شکوفایی فرهنگی- عصر صفویان، اوج شکوفایی فرهنگی)؛فصل 3: هنر ولایی ماهیت هنر شیعی (هنر اسلامی یا هنر ولایی- حضرت علی بن ابیطالب (ع) مبدأ هنر ولایی- قداست هنر ولایی- جایگاه «انسان کامل» در هنر ولایی - هنر شیعی، وجه خاص هنر ولایی- وجه تفارق هنر ولایی شیعی با هنر ولایی غیر شیعی – جلوه های عمومی هنر ولایی)؛ فصل 4: بررسی مضامین شیعی در نگارگری ایران (مضامین شیعیِ دارای مشابهت نسبی صوری و معنوی با مضامین اسطوره¬ای- مضامین شیعیِ دارای مشابهت کامل با مضامین اسطوره-ای- رمزگرایی شیعی- تصویرگری زندگی ائمه معصومین (ع))؛ فصل 5: تصویرگری زندگی معصومین (ع) در نگارگری عصر صفوی (مضامین شیعی نگاره¬های عصر صفوی) و فصل 6: نسخه خطی مصور حبیب السیر (جلد اول و دوم) و نسخه خطی مصور احسن الکبار(کتاب حبیب السیر- خواندمیر، مؤلف حبیب السیر- ویژگی¬های جلد اول نسخه خطی مصور حبیب السیر- ویژگی¬های جلد دوم نسخه خطی مصور حبیب السیر- بررسی نگاره¬های جلد اول نسخه خطی حبیب السیر- بررسی نگاره¬های جلد دوم نسخه خطی حبیب السیر- نسخه خطی مصور احسن الکبار- ویژگی های نسخه خطی مصور احسن الکبار- بررسی نگاره¬های نسخه خطی احسن الکبار) در آخر کتاب، منابع و مآخذ فارسی و لاتین و فهرست منابع تصویر و نمایه آورده شده است. این کتاب به همت انتشارات سوره مهر (وابسته به حوزه هنری) در 419 صفحه منتشر شده است. (کتابخانه مجلس شورای اسلامی در :
http://ical.parliran.ir/ical/fa/Content/articles/%D8%AC%D9%84%D9%88%D9%87%20%D9%87%D9%86%D8%B1%20%D8%B4%DB%8C%D8%B9%DB%8C%20%D8%AF%D8%B1%20%D9%86%DA%AF%D8%A7%D8%B1%D9%87%D9%87%D8%A7%DB%8C%20%D8%B9%D8%B5%D8%B1%20%D8%B5%D9%81%D9%88%DB%8C) 199- کتابچه سیاقیه جمع و خرج آستان حضرت فاطمه معصومه(ع)
«کتابچه سیاقیه جمع و خرج آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه(ع)» عنوان اثری است که توسط محسن روستایی و حسین احمدی رهبریان سامان یافته و در سال 1396 توسط انتشارت زائر در قم منتشر شده است. آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه(ع) با تاریخی کهن یکی از نهادهای قدیمی با ساختار سازمانی منسجم و منظم می باشد. تقسیم دقیق کارهای حرم مطهر که با دقت در شرح وظایف خادمانی که هرکدام به شغلی مشغول بوده اند، حکایت از انسجام ساختاری این آستان دارد. در لابلای اسناد پیشین و نویافته مربوط به بارگاه فاطمه معصومه(ع)، می توان به اطلاعات ارزشمندی دست یافت که همانند اسناد ارائه شده در این کتاب، پشتوانه ای بسیار ذی قیمت به شمار می آیند. آنچه در این کتاب ملاحظه می شود، مجموعه ای از اسناد سیاقیه این آستان مقدس است که قدمتی بیش از صد و سی سال را داراست. اصلی ترین و محوری ترین این اسناد، کتابچه ای است از جمع و خرج های آستان حضرت معصومه (ع) که در سال 1304 (درعهد ناصری) جزء به جزء سندنویسی شده است. افزون بر آن، در بخش ضمیمه همین کتاب، اسناد و نسخه کشیدنهای سیاقیه نیز استنساخ شده که مربوط به اواخر حکومت صفویه و روی کار آمدن سلسله افشاریه و قاجاریه است که آنان نیز از نظر قدمت و فرایند تاریخی آستان منوره از اهمیت بسزایی برخوردار است. سیاق در اصل طریقه ای است در ثبت محاسبات دیوانی و تجاری، که به لحاظ لفظی و اصطلاحی و کاربردی و به طور مشخص از قرن چهارم هجری در اسناد، مکتوبات و ادبیات تاریخی ما راه یافته است. به این ترتیب سیاق را می توان نوعی فن دانست که ارباب سیاقت آن را خلق کرده و علائم و قواعد خاصی را برای نوشتن ارقام نقدی و اوزان جنسی و نیز حروف سیاقیه وضع نموده اند. از دیگر سو، خط سیاق، نوعی از خطوط معمایی و مرسل است که متکی بر ایجاز و تخفیف در نقاط و کلمات بوده، دخل و تصرف در آن به علت پیچیدگی اش تا حد زیادی امکان نداشته است. از این رو، خواندن خطوط سیاقیه از عهده محرران دیوانی که در نوشتن این خط تبحر خاص داشتند و از آن برای نگارش حروف و اعداد استفاده می کردند، بر می آمده است؛ لذا نشانه ها و ارقام درهم و پیچیده و تعلیق گونه سیاقیه در متون دیوانی و دفاتر تجاری و کسب و کار به رقوم سیاقی معروف بوده است. تمامی اصطلاحات و اشکال سیاقیه، عربی و از حروف و کلمات این زبان اخذ شده، اما در تحولات دیوانی از سوی دبیران، مستوفیان و کاتبان ایرانی، شکل بصری، ایجازی و اختصاری پیدا کرده است، به نحوی که تاجران، کاسبان و بقالان تا شصت، هفتاد سال پیش و دیوانبانان درباری و متولیان آستان مقدس امام رضا و حضرت معصومه علیهما السلام نیز تا سالیان پیش در محاسبات دفتری و جمع و خرج های اداری خویش از این شیوه بهره می برده اند. کارکرد دیگر این اسناد، تحلیل دیوانی و جغرافیایی ولایت قم است که موشکافانه می توان نکات اجتماعی، رجال شناسی، مردم شناسی و اقلیم شناسی ادوار یاد شده را از آنان استخراج نمود. این پژوهش با بازخوانی هشت مجموعه سند سیاقیه مربوط به آستان مقدس حضرت معصومه (ع)، دریچه جدیدی در پژوهش های تاریخ اقتصادی و اجتماعی در دوره صفویه و قاجاریه باز کرده است. فهرست بخش های های این کتاب عبارتند از: بخش اول(جمع و خرج آستان مقدس در سال 1139 قمری)؛ بخش دوم (جمع و خرج آستان مقدس در سال 1147 قمری)؛ بخش سوم( جمع و خرج آستان مقدس در سال 1148 قمری)؛ بخش چهارم(صورت موقوفات وخالصه جات قم به سال 11258 قمری)؛ بخش پنجم(اسناد «الواصل» آستان مقدس به سال 1265 قمری)؛ بخش ششم(برآورد تعمیرات آستان مقدس در سال 1290 قمری)؛ بخش هفتم(طومار مواجب صاحب منصبان و خدام حضرت فاطمه معصومه (ع) به سال 1334 قمری). ضمائم و تصاویر از دیگر قسمتهای این کتاب هستند. (کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران در: http://historylib.com/index.php?action=book/view/2114)
200- الغدیر به مثابه منبعی برای تاریخ تشیع
پژوهش در باره تاریخ شیعه، در یک نگاه، به دو سبک وجود داشته و دارد. سبک سنتی و در واقع متون قدیمی که به نوعی می شود عنوان تاریخ تشیع به آنها داد، دیگری سبک جدید که تحت تأثیر تاریخ نگاری مدرن پدید آمده است. در سبک قدیمی، از رجال کشی و رجال نجاشی می توان به عنوان نخستین آثاری که در تاریخ تشیع است، یاد کرد. رجال کشی، یک متن زنده، دقیق، و پویا در باره تاریخ تشیع است، اثری که بدون آن نمی توان تاریخ صدر اول را نوشت. شرح حال بسیاری از رجال برجسته شیعی در سه قرن اول هجری در این اثر درج شده و به بسیاری از زاویای پنهان زندگی شیعیان و مواضع آنان در قبال مسائل مختلف، در این کتاب، پرداخته شده است. البته که در آثاری مانند الغیبه طوسی و نظایر آن هم مواد فراوانی درباره تاریخ تشیع هست، اما آن آثار ارتباط دورتری با مفهومی از تاریخ تشیع به معنای تاریخ نگارانه دارد. رجال نجاشی، و به تبع آن، فهرست طوسی هم در شمار آثار مهم در تاریخ تشیع هستند. کافی است مقدمه چند سطری رجال نجاشی خوانده شود، تا روشن گردد که این اثر دقیقا با هدف تاریخ نگاری فرهنگی و کتابی برای شیعه نوشته شده است. محتوای آن هم در جای جای، حاوی داده های مهمی در حوزه تاریخ تشیع بویژه بخش فرهنگی و علمی آن است. از این دو اثر که بگذریم، بخش قابل توجهی از تاریخ تشیع، در کتاب نقض عبدالجلیل رازی است. امروزه هیچ کس نمی تواند تاریخ شیعه در قرن پنجم و ششم را بدون عبارات زیبا و مستوفای این کتاب در باره تاریخ تشیع در بلاد مختلف بنگارد. بدون شک، این اثر، یعنی کتاب نقض پایه و اساس نگاهی است که در اواخر قرن دهم و اوائل قرن یازدهم، قاضی نورالله شوشتری درباره تاریخ تشیع به سبک سنتی در قالب مجالس المومنین انجام داد. میان کتاب نقض که در قرن ششم بوده، و قرن یازدهم هجری که اثری چون مجالس المومنین پدید آمده، اثر درخوری در حوزه رجال شیعه که بتوان از آن به عنوان نگاهی به تاریخ تشیع داشت، نوشته نشده است ... الغدیر علامه امینی، صرف نظر از این که اثری در حوزه بحث های امامت است، اثری در تاریخ تشیع به شمار می آید. ارزش این کتاب، از این زاویه، اغلب ناشناخته مانده است. به همین دلیل، از انبوه اطلاعاتی که در این کتاب در باره تاریخ تشیع آمده، استفاده لازم صورت نگرفته است. زمانی که الغدیر نوشته شد، آثار زیادی از آنچه طی این پنج دهه نشر شده، در اختیار نبود، با این حال، جستجوهای شگفت امینی برای تکمیل طرح خود، سبب شد تا در لابلای ای کتاب، داده های بسیار بسیار زیادی برای تاریخ تشیع ارائه شود. این بخش به خصوص برای تاریخ ادبی شیعه در ادب عربی، منحصر به فرد بوده و حتی تا به امروز هم، متنی در پایه آن عرضه نشده است.این علاوه بر دقتی است که در ارائه متون ادبی، شرح حال شاعران و نکات دیگر پیرامون آن، در این کتاب ارائه شده است. (رسول جعفریان در کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران در:
http://historylib.com/index.php?action=article/view/1789) 201- اندیشه موعودگرایی در زند بهمن یشت و بحارالانوار
جلسه دفاع از پایان‌نامه کارشناسی ارشد با عنوان «بازخوانی اندیشه موعودگرایی در زند بهمن یشت و بحارالانوار» در دانشگاه ادیان و مذاهب برگزار شد. این جلسه در 26 مهر 96 و با حضور دکتر سیدسعیدرضا منتظری به‌عنوان استاد راهنما، ابوالقاسم جعفری، استاد مشاور و دکتر محمد شکری فومشی در جایگاه استاد داور برگزار شد و دانشجو خدیجه کوثر از پایان‌نامه‌اش دفاع کرد. در چکیده این پایان‌نامه آمده است: «مسئله ظهور منجی در آخرالزمان از آموزه‌های دینی است که تقریباً در همه ادیان با کیفیت‌های متفاوت مطرح می‌شود بنابر عقیده مشترک همه ادیان، در پایان دوران فردی از طرف خداوند خواهد آمد تا آنان را از ظلم و ستم و فسادی که به آن مبتلا شده‌اند، آزاد سازد. این موعود، اسامی و القاب متفاوتی در ادیان مختلف دارد که نوع رویکرد آن منجی را نشان می‌دهد. در اسلام هم نام با پیامبر (صلی‌الله علیه وآله وسلم) و لقبش مهدی و در دین زردشت سوشیانت نامیده شده است. در اسلام بر مسئله هدایت و در آیین زردشت بر سودرسانی موعود تأکید شده است. این موعود در اسلام دو غیبت دارد: غیبت صغری و غیبت کبری. وقت ظهور نیز در هر دو دین مشخص نشده و در اسلام، بر اساس احادیث، هر کس در پی تعیین وقت باشد، باید او را تکذیب کرد و در کیش زردشت، گاهی گفته می‌شود که هزار سال فاصله میان دو موعود، نوعی استعاره از مدت طولانی است. سوشیانت‌ها بر طبق متون اوستا سه نفر هستند که آخرین سوشیانت موعود در پایان دوازدهمین هزاره از کیهان‌شناسی زردشتی متولد خواهد شد. این دو موعود مشترکاتی دارند ازجمله: موعود بودن، سودرسانی، خرق عادت بودن تولد، محل تولد و ظهور، انتساب هر دو موعود به پیامبران دین خود، مشخص نبودن زمان ظهور، نسبت مادران دو منجی به نبی، ظهور همراه با یاران. ازجمله تفاوت‌های مهم این دو موعود، نحوه برقراری عدالت و ملاک‌های آن است که در اسلام به‌تفصیل بدان پرداخته‌شده است ولی در آیین زردشت حتی مصداق سوشیانت‌ها نیز مشخص نشده است. اما با بررسی تاریخی از منابع تاریخی پس از اسلام می‌توان مصداقی برای دو سوشیانت نخست پیدا کرد و حتی شوسیانت نهایی دین زردشت را با مهدی موعود در اسلام انطباق داد». (دانشگاه ادیان و مذاهب در: http://urd.ac.ir/fa/cont/7427)
202- دریچه‌ای نو به افق تمدنی شیعه
کتاب «تمدن رضوی؛ مولفه‌های مکتب‌ساز در مکتب سیاسی امام رضا(ع)»، اثر موسی نجفی، استاد و پژوهشگر تاریخ، فلسفه و سیاست است. انگیزه تالیف این اثر از سوی مولف در مقدمه کوتاه ابتدای کتاب به دعوت برای یک سخنرانی در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشهد در سال 1394 ارجاع داده شده است، جایی که باید درباره «مولفه‌های تمدن‌ساز در مکتب سیاسی امام رضا(ع)» سخنرانی می‌شد؛ اما ظاهرا در ابتدا، پیشرفت کار رضایت‌بخش نبود تا اینکه در تدوین متن سخنرانی، مساله «ولایتعهدی امام رضا(ع)» گشایشی عجیب در کار ایجاد می‌کند و طلیعه‌ای مناسب برای سخنرانی رقم می‌خورد. نویسنده در انتهای مقدمه درباره چگونگی تالیف کتاب این‌گونه می‌نویسد: «یک سال از پیاده شدن متن شفاهی سخنرانی و مصاحبه سپری شده بود که به پیشنهاد دوستان قرار شد طرح اولیه مساله در کتابی مختصر به چاپ برسد»، به این ترتیب تمدن رضوی در پنج فصل به رشته تحریر درآمد. در فصل اول همان‌طور که از عنوان «تمدن‌شناسی و تمدن اسلامی» انتظار می‌رود «چیستی تمدن» و «تمدن اسلامی» مورد مداقه قرار گرفته است. فصل دوم با عنوان «مکتب سیاسی امام رضا(ع)»، ضمن تمرکز بر دوران بیست‌ساله امامت امام‌رضا(ع)، از سیره ائمه (علیهم‌السلام) قبل از ایشان به سادگی عبور نمی‌کند و از دریچه‌ای نو بر تمدن شیعی نظر می‌افکند؛ نو به این سبب که مولف سعی دارد با تکیه بر «فلسفه الهی تاریخ» از گوشه‌های پنهان دوره امامت امام رضا(ع) رمزگشایی و نکات مغفول‌مانده را مشخص کند. در این بخش اشاره رفته است که تمدن شیعی اگرچه قبل از امام رضا(ع) با منطق علوی شکل گرفت و در تبدیل امامت به خلافت (ماجرای سقیفه) امام معصوم (ع) به مصلحت سکوت کردند؛ در تبدیل خلافت به سلطنت (یزید) قیام می‌کنند. اما در ولایتعهدی امام رضا(ع) نه‌تنها سلطنت از خلافت دور می‌شود بلکه با تدبیر حضرت(ع) مشروعیت کل جریان خلافت زیرسوال می‌رود. به نظر نگارنده از همین نقطه تاریخی است که تمدن شیعی فصلی نوظهور و شکوفا را در قالب تمدن رضوی آغاز و خود را از مسیر منحرف خلافت جدا می‌کند. بنابراین تمدن اسلامی با امام (ع) به مسیری قدم می‌گذارد که تا پیش از این ناهموار بوده است. نقطه مرکزی تمدن رضوی، بعد فرهنگی آن است که تاثیرات فراوانی چه در همان دوران و چه در روزگار پس از خود به‌جای می‌گذارد. فرهنگ شیعی با امام رضا(ع) برتری بالقوه خود را باز می‌یابد و دقیقا همین‌جاست که اولین ضربه اساسی به بنیاد خلافت وارد می‌آید. مولف برای ترسیم ابعاد گسترده تمدن رضوی پا را از دامنه محدود «اندیشه سیاسی» فراتر می‌گذارد و چون جهان‌بینی‌های متداول را پاسخگوی ابعاد وسیع و هویت‌ساز «تمدن رضوی» نمی‌یابد؛ «مکتب سیاسی» را به‌عنوان قالبی مناسب برای بازنمایی این تمدن برتر معرفی می‌کند. در فصل سوم با عنوان «فرهنگ شیعی و تمدن رضوی»، مولف ضمن ارائه ابعاد تاریخی و سیاسی و فرهنگی تمدن رضوی، تثبیت محتوا و جهت تمدن رضوی را در گرو فعلیت یافتن اسلام حداکثری با حضور امام معصوم و انسان کامل معرفی کرده و در ادامه 32 مولفه به‌عنوان مقدمه و پیش‌زمینه نیز ذکر شده است. در انتهای این فصل دو سند مهم نیز ارائه شده؛ یکی متن ولایتعهدی امام که به خط مأمون در دسترس است و از آن مهم‌تر نکات درخور توجه امام(ع) درباره پذیرش ولایتعهدی که به دست‌خط مبارک در پشت سند نگاشته شده است. «آینده‌پژوهی تمدن رضوی»، عنوانی است که برای فصل چهارم در نظر گرفته شده است. در این فصل به نوعی ارتباط منطقی و صورت تکاملی تمدن اسلامی ترسیم و تمدن رضوی، تمدن نوین اسلامی و تمدن مهدوی گذشته، حال و آینده تمدن اسلامی معرفی می‌شود. نویسنده در این بخش بر تعیین نسبت تمدن اسلامی و تمدن غربی که در قاطبه آثار مولف از دغدغه‌های اصلی او بوده، تاکید و در این رابطه، به دو زاویه‌دید درباره دین و تمدن اشاره می‌کند؛ اول زاویه‌دید افرادی که دین را در حوزه تمدنی در کنار مسائل دیگر قرار می‌دهند و دوم زاویه‌دید کسانی که اساسا دین را تمدن‌زا می‌دانند. ناگفته پیداست که تمدن رضوی به نگاه دوم اختصاص دارد. مولف در ادامه، دامنه بحث را با اشاره به 9 مساله مهم این عرصه می‌گستراند و به نکات کلیدی در این زمینه اشاره می‌کند. در فصل پنجم با عنوان «تمدن اسلامی و تمدن غربی»، خط تمدنی اسلام به «بیداری اسلامی» متصل و نقاط تقابل آن با تمدن غربی تببین شده است. در این فصل نویسنده ضمن اشاره به نگاه متفاوت اسلام شیعی و غربیان به «بیداری اسلامی» از گذرواژه‌های «پروسه» و «پروژه» نظر می‌کند و مراحل بیداری اسلامی در ایران را برمی‌شمرد. در بخش دوم فصل پنجم نیز گفت‌و‌گو میان سه متفکر درباره تمدن اسلامی با طرح این سوال اساسی آغاز می‌شود: «آیا بحث تمدن نوین اسلامی، احیای دوباره تمدن اسلامی است یا مقوله‌ای تازه و نوپاست؟ این میزگرد با حضور مولف کتاب، قاسم پورحسن، دانشیار فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی و مهدی معین‌زاده، استادیار فلسفه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی از سه نظر مختلف دغدغه‌های تمدنی مهمی را با خوانندگان در میان می‌گذارد. در انتهای کتاب نیز فهرست منابع، کتاب‌شناسی حضرت امام رضا (ع)، فهرست اعلام و فهرست موضوعی آورده شده است. (دائره المعارف بزرگ اسلامی در: https://cgie.org.ir/fa/news/201669)
203- تأثیر مهاجرت اشعریان بر تحولات اجتماعی قم
«تأثیر مهاجرت اشعریان بر تحولات اجتماعی قم» عنوان مقاله ای است که توسط سجاد دادفر و عیسی عبدی تألیف یافته و در فصلنامه شیعه شناسی(دوره 14، شماره 56، زمستان 1395، صفحه 109- 138) منتشر شده است. در چکیده این مقاله چنین آمده است: «مقاله حاضر، به بررسی علل مهاجرت اشعریان به قم و تأثیر آنها بر تحولات اجتماعی این منطقه می‌پردازد. شناخت ماهیت پدیده مهاجرت در شرایط تاریخی آن و در نظر گرفتن عوامل متناسب برای تبیین چرایی آن، نیازمند تحقیق تاریخی گسترده‌ای است که البته مستلزم ایضاح مقولات و مفاهیم اجتماعی است. دورکیم اعتقاد داشت که مهاجرت می‌تواند انسجام اجتماعی یا همان عصبیت را به مرور زمان تضعیف نماید. اما به نظر می‌رسد اشعریان قم توانستند بعد از مهاجرت، الگوهای برآمده از عصبیت را برای مدت‌های طولانی حفظ کنند و شاید رمز ماندگاری آنها به عنوان یک هویت واحد قبیله‌ای همین بود. اشعریان در قم، ضمن پاسداشت الگوهای فرهنگی عصبیت و قابلیت انطباق اجتماعی، بر نهاد دین تأثیر گذاردند و مبدع تحولاتی درعرصه‌های اجتماع و اقتصاد نظیر حفر قنوات و احیای روستاها شدند؛ به طوری که در تحول روستاهای پراکنده به روستاهای مجتمع ـ محلات بعدی قم ـ نقش اساسی ایفا نمودند.(فصلنامه شیعه شناسی در: http://shiitestudies.com/article_28798.html)
204- مدرسه مستنصریه و گسترش تشیع امامیه در قرن هفتم
«مدرسه مستنصریه و گسترش تشیع امامیه در قرن هفتم هجری» عنوان مقاله ای است که توسط محسن رحمتی و زینب بیرانوند نگارش یافته و در فصلنامه شیعه شناسی(دوره 14، شماره 56، زمستان 1395، صفحه 171- 194) منتشر شده است. در چکیده این مقاله چنین آمده است: «نیمه اول قرن هفتم هجری، عصری تعیین¬کننده در تکامل مکتب تشیع محسوب می‌گردد. در این محدوده زمانی، تشیع امامیه تحت تأثیر عوامل گوناگون، به یک جریان قدرتمند اجتماعی - فرهنگی در بغداد تبدیل گشت. در میان عوامل متعددی که در زمینه‌سازی برای رشد تشیع مؤثر بودند، یکی نیز وجود و فعالیت مدرسه¬ مستنصریه است. مقاله حاضر، درصدد است تا با بهره¬گیری از اندک داده¬های موجود، به شیوه توصیفی - تحلیلی، به تبیین تأثیر مدرسه¬ مستنصریه بر گسترش تشیع امامیه بپردازد. پژوهش حاضر، نشان می¬دهد که این مدرسه¬، با تبدیل نمودن منازعات مذهبی به مناظراتی مسالمت¬ آمیز، فرصتی فراهم ساخت تا شیعیان امامیه، ضمن حضور در کادر اداری آن، به ترویج و تبلیغ عقاید و افکار خود بپردازند». (فصلنامه شیعه شناسی در: http://shiitestudies.com/article_28800.html)
205- مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه در دوره قاجار
«مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه»(جلد ۵ تا ۹)، اثر محمد حسن رجبی، از سوی نشر«نی» منتشر شده است. جلدهای پنجم تا نهم این کتاب شامل نامه‌ها، اعلامیه‌ها، تلگرام‌ها، مقالات و رسائل سیاسی علما و روحانیونی است که در فاصله زمانی آغاز استبداد صغیر در ۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ق تا پایان سال ۱۳۲۸ ق، به صورت فردی یا جمعی به نگارش درآمده‌است. در این دوره تاریخی کوتاه اما پرتنش، حوادث سیاسی مهمی رخ داد که علما، روحانیون، انجمن‌ها و مجامع روحانی را ناگزیر به اعلام مواضع سیاسی آشکار و حادی نمود؛ همچون بمباران مجلس شورای ملی و قتل و دستگیری مشروطه‌خواهان؛ قیام آذربایجان، گیلان و اصفهان در حمایت از مشروطیت؛ خلع محمدعلی‌شاه از سلطنت و جلوس سلطان احمدشاه به اریکه‌قدرت؛ اعدام و تبعید رجال روحانی مخالف مشروطه؛ ورود قوای روس به شمال و انگلیس به جنوب کشور؛ گشایش دوره دوم مجلس؛ آزادی کامل مطبوعات و تشدید بحران‌ها؛ تهدید و ترور رهبران روحانی مشروطه‌خواه؛ ناتوانی دولت و مجلس در بیرون‌راندن قوای متجاوز و مشکلات فزاینده دولت‌های جدید مشروطه در ایجاد امنیت و اداره کشور و ... . مطالب این مجموعه برحسب توالی تاریخی رویدادها تنظیم شده است.(مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی در: https://cgie.org.ir/fa/news/201741)
206- علل و زمینه‌های گسترش غلو در کوفه
جلسه دفاع از پایان‌نامه کارشناسی ارشد با عنوان «علل و زمینه‌های سیاسی - اجتماعی گسترش غلو در کوفه از زمان پیدایش کوفه تا پایان غیبت صغری» در گروه فرق تشیع دانشگاه ادیان و مذاهب برگزار شد. این جلسه در 13 آذر 96 ، با حضور دکتر یداله حاجی‌زاده به‌عنوان استاد راهنما، مصطفی حقانی فضل، استاد مشاور و دکتر محمد ملکی نهاوندی در جایگاه استاد داور برگزار شد و دانشجو مریم لطیفی از پایان‌نامه‌اش دفاع کرد. در چکیده این پایان‌نامه آمده است: «رساله حاضر درباره «علل و زمینه‌های سیاسی و اجتماعی گسترش غلو در کوفه از زمان تأسیس کوفه تا پایان غیبت صغرا» است و تلاش دارد مهم‌ترین عوامل سیاسی و اجتماعی ظهور جریان‌های غالی را بررسی کند. غلو و زیاده‌گویی، همواره پیامدهای منفی و خطرسازی در پی داشته است. غلو و گزافه‌گویی درباره افراد، چه درباره امامان (علیهم‌السلام) و بزرگان دینی و چه در مورد رهبران غالی، در طول تاریخ وجود داشته است. بر طبق تاریخ و نظر برخی از صاحب‌نظران، خاستگاه اصلی غلو و غالیان، در سده‌های اول و دوم در بین‌النهرین، به‌خصوص شهر کوفه، بوده است. تأسیس کوفه یکی از ضروریات راهبردی بود که فتوحات عصر خلیفه دوم آن را ایجاب می‌کرد. کوفه به‌عنوان یک پایگاه نظامی ثابت در نزدیک‌ترین میدان جنگ انتخاب‌شده بود که رفته‌رفته گسترش و رونق یافت و مهاجران بسیاری در این شهر گرد آمدند. بافت اجتماعی کوفه به دلیل سکونت اقلیت‌ها و قومیت‌های مختلف، دارای ساخت اجتماعی فرهنگی پیچیده و ناهمگونی بود و شامل قبایل گوناگون عرب و غیر عرب ازجمله ایرانیان می‌شد. در این رساله عوامل و زمینه‌های سیاسی و اجتماعی که باعث ظهور و گسترش فرقه‌های غالی در کوفه شد مطرح و بررسی می‌شود. از عوامل سیاسی می‌توان به ظلم و ستم امویان علیه اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و شیعیان و نیز جاه‌طلبی سیاسی رهبران غالی اشاره کرد. از عوامل اجتماعی نیز می‌توان نقش آرا و عقاید دینی و سیاسی و دنیاطلبی کوفیان را مطرح کرد. (دانشگاه ادیان و مذاهب در: http://urd.ac.ir/fa/cont/7529)
+
پنجشنبه ۳۰ آذر ۱۳۹۶ ساعت ۰۹:۱۳
نظر شما